«Αν πάμε στο σχολείο θα βρούμε εκεί ένα κειμενικό είδος που δεινοπαθεί: την περίληψη. Ζητούμε από τα παιδιά να κάνουν περίληψη των πάντων χωρίς να τα βοηθούμε να κατανοήσουν ότι η περίληψη είναι ένα σύνθετο είδος που παίρνει πολλές μορφές ανάλογα με το είδος του αρχικού κειμένου. Δεν τα βοηθάμε να κατανοήσουν, επιπλέον, ότι η περίληψη δεν γράφεται μόνον στο σχολείο ως εργασία αλλά είναι ένα είδος κειμένου χρήσιμο στην ίδια τη ζωή, σε πολλές δραστηριότητες και επαγγέλματα.» Bενετία Αποστολίδου (περιοδ. Αναγνώστης, 2018)
Πράγματι ο περιληπτικός λόγος είναι παρών στην κοινωνία και στην καθημερινή ζωή των μαθητών όπως στην επικοινωνία με τα νέα μέσα (κινητό τηλέφωνο, κοινωνικά δίκτυα πχ. Twitter, υπολογιστές-μηχανές αναζήτησης κτλ., στην ενημέρωση πχ. δελτία ειδήσεων, οι ειδήσεις σε τίτλους κτλ. ή στις διαφημίσεις, στην ψυχαγωγία πχ. Ποια ήταν η υπόθεση του θεατρικού έργου που είδατε;, στα ταξίδια πχ. Τι είδατε κατά την πενθήμερη εκδρομή στη Θεσσαλονίκη; κτλ. Παράλληλα είναι εμφανής καθημερινά η χρήση του στο σχολείο- σε όλα τα μαθήματα και τις δράσεις του (βασικά σημεία προηγούμενου μαθήματος, ανακεφαλαίωση της ενότητας, διαγράμματα στον πίνακα ή σε διαφάνειες κτλ.).
Αυτή η ποικιλία των μορφών περιληπτικού λόγου ελάχιστα γίνεται αντιληπτή από τους μαθητές και δεν αξιοποιείται διδακτικά από τους εκπαιδευτικούς. Και δεν εννοώ αποκλειστικά του φιλολόγους διότι είναι εμφανές πλέον εδώ και δεκαετίες στο διεθνές ερευνητικό, επιστημονικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον ότι πολλοί επιστημονικοί κλάδοι μελετούν τον περιληπτικό λόγο (Γνωστική Ψυχολογία, Κειμενογλωσσολογία, Πληροφορική κτλ.). Αντίθετα στο σχολείο μαθητές και φιλόλογοι επικεντρώνονται κυρίως σ' ένα είδος περίληψης που ζητείται στις εξετάσεις (ενδοσχολικές ή πανελλήνιες). Πρόκειται για ένα πληροφοριακού χαρακτήρα είδος περίληψης το οποίο συνήθως δεν λαμβάνει υπόψη τόσο το είδος του κειμένου όσο και τον ή τους αποδέκτες (ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η συνοπτική απόδοση ενός ιστορικού μυθιστορήματος ή ενός θεατρικού κειμένου διαφέρει αν πρόκειται για δημόσια βιβλιοπαρουσίαση, οπισθόφυλλο έκδοσης, ενημέρωση μιας τάξης ή πληροφόρηση φιλικού προσώπου κτλ).
Η μείωση της ποσότητας της περίληψης με τις πρόσφατες αλλαγές δεν αλλάζει κάτι από τα παραπάνω εκτός από τη βαρύτητα της βαθμολογίας του περιληπτικού κειμένου που μειώνεται από τις 25 στις 15 μονάδες. Το μόνο που διαπιστώνεται και, δυστυχώς, προτείνεται από κάποιους και υιοθετείται άκριτα από μεγαλόσχημα εκπαιδευτήρια, είναι η ένταξη ενός πλαστού επικοινωνιακού πλαισίου στην πληροφοριακή αυτή περίληψη με τη μορφή προσφώνησης ή επιφώνησης (αν πρόκειται πχ. για αρχικό κείμενο ομιλίας) ή με τη μορφή τίτλου (αν πρόκειται για άρθρο). Οι προσθήκες αυτές, μεταφέρονται κατ' αναλογίαν προς τις αντίστοιχες προσφωνήσεις ή τίτλους στην παραγωγή λόγου οι οποίες τη μορφή του τυποποιημένου είδους κειμένου που γράφουν οι μαθητές στις εξετάσεις. Στην πληροφοριακή περίληψη, όμως, και ιδιαίτερα στην σύντομη περίληψη των 60 λέξεων πέραν του ότι είναι περιττές, φαντάζουν και γραφικές ως ενδείξεις που δεν σχετίζονται καθόλου με το κειμενικό είδος που υποδύεται ότι γράφει ο συντάκτης της περίληψης!
Ας καταστεί αντιληπτό ότι το σχολείο οφείλει να διδάσκει και να αξιολογεί όλα τα είδη περιληπτικού λόγου. Πιο συγκεκριμένα α. Πύκνωση-ταύτιση με το συγγραφέα του αρχικού κειμένου διατηρώντας οπτική γωνία, είδος και οργάνωση του αρχικού κειμένου β. Πληροφοριακή περίληψη-με διαφορετικούς αποδέκτες γ. Επιλεκτική ή τηλεγραφική περίληψη (η επιλογή των πληροφοριών καθορίζεται από τις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα κτλ. του συντάκτη ή του αποδέκτη της περίληψης) δ. Αξιολογική περίληψη ε. Συνθετική περίληψη (Συνοψίζει και αξιολογεί ολόκληρα ή τμήματα διαφορετικών κειμένων όπως στις συνθετικές δημιουργικές εργασίες)
Οι πολλές και διαφορετικές μορφές περίληψης επιβάλλουν μία σειρά αλλαγών στη διδασκαλία των κειμενικών ειδών με στόχο την περιληπτική τους απόδοση σε κάθε τάξη η οποία θα προσανατολίζεται: στην επιλογή των κειμένων με κριτήριο την ηλικία, το επίπεδο της τάξης, στη δημιουργική ανάγνωση των κειμένων με την εμπλοκή των μαθητών, στην υποβολή ερωτήσεων και υλοποίηση άλλων διδακτικών ενεργειών από διδάσκοντα και μαθητές που «ξεκλειδώνουν» το κείμενο και συμβάλλουν στην κατανόησή του, στην αξιοποίηση ως αφετηρία της προφορικής πρώτα και μετά της γραπτής σύνθεσης περίληψης, στην ανάπτυξη ομαδοσυνεργατικών δραστηριοτήτων, όπως σχολιασμού των βημάτων περιληπτικής απόδοσης του κειμένου, αυτοδιόρθωσης και ετεροδιόρθωσης περιλήψεων.
Και φυσικά δεν πρέπει να λησμονούμε ότι και η περίληψη είναι μία σύνθετη διαδικασία με ιδιαίτερη αξία όπως η κατανόηση ενός «κειμένου», η πληροφόρηση των άλλων με λιτό και σαφή τρόπο για το περιεχόμενο ενός κειμένου, η συνειδητοποίηση των διαδικασιών πύκνωσης του λόγου και δόμησης ενός πολύ συνεκτικού κειμένου, άρα η καλλιέργεια-ανάδειξη γνωστικών, επικοινωνιακών και μεταγνωστικών δεξιοτήτων. Αυτό το πυκνό και κρουστό είδος κειμένου με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις πολλές μορφές του επιβεβαιώνει τα παρακάτω:
«Όσο ανούσια και ενοχλητικά αφόρητη είναι η φλύαρη και ασυνάρτητη ,η κακοπλεγμένη και απειρόκαλλη φράση, τόση δύναμη και ομορφιά έχει ο πυκνός και κρουστός, ο καθαρός και εύστοχος λόγος σε όλες τις γλώσσες του κόσμου
Γι΄ αυτό καθαρά και σφιχτά εκφράζεται μόνο όποιος ξέρει τι λέγει και θέλει να το πει. Ο άλλος που δεν έχει ξεκαθαρίσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του, απεραντολογεί με περιστροφές, δε βρίσκει τις κατάλληλες λέξεις ή δεν μπορεί να τις ταιριάσει σωστά... και δε γίνεται καταληπτός από κανένα, ούτε από τον ίδιο τον εαυτό του.»
Ε. Παπανούτσος
«Λίγες λέξεις αρκούν για να εκφράσουμε το ουσιώδες. Μας χρειάζονται, όμως, όλες οι λέξεις για να το καταστήσουμε πραγματικό.» Π. Ελυάρ
