Λίτσα Ψαραύτη, Ποτέ, μα ποτέ ξανά. Αθήνα: Πατάκης (2014)
Η άνοδος και η πτώση στην κοινωνική πυραμίδα μπορεί να είναι είτε φαντασμαγορική είτε εκκωφαντική. Η μεταχρονολογημένη εφηβεία σε κάθε περίπτωση μπορεί να αποβεί μοιραία. Οι γονείς της Ηλέκτρας και του Θανάση αλλάζουνε τάξη μέσα από την επιχείρηση και όταν αυτή θα κλείσει μέσα στην οικονομική κρίση, η οικογένεια θα επιστρέψει πίσω στις ρίζες της για να ξαναβρεί τις ισορροπίες της. Δεν είναι μόνο η επιστροφή στο πατρικό της μεσαίας συνοικίας, αλλά η αλλαγή στις συνήθειες, στις παρέες και στις κοινωνικές αναφορές. Ο εργασιακός αποκλεισμός του πατέρα μετά το κλείσιμο της δικής του προσωπικής επιχείρησης θα οδηγήσει στην κατάθλιψη που έχει την αιτία της σε διαταραχή προσαρμοστικότητας με έντονο συναίσθημα λύπης και απομάκρυνσης από την πραγματικότητα.
Με τη νουβέλα αυτή σε δέκα κεφάλαια η συγγραφέας Λίτσα Ψαραύτη αρθρογραφεί για το σύγχρονο κόσμο και τα ζητήματα που αναφύονται λόγω της κρίσης. Όπως η ίδια σημειώνει στο βιβλίο, η κρίση αρχικά ήτανε ηθική και έγινε οικονομική στην πορεία.[1] Η αλλαγή στο σύστημα αξιών όπου το χρήμα είναι βασιλιάς έφερε αλλαγές στα θέματα της ιεράρχησης του τι είναι σημαντικό και τί ασήμαντο, του τι είναι συναίσθημα και τί συμφέρον και τέλος τι έχει αξία και τι είναι εφήμερο. Η διάκριση δεν είναι εύκολο να γίνει ούτε αφορά σε όλους με την ίδια πάντα σημασία. Συν τοις άλλοις, η αποφυγή της ρεαλιστικής πραγματικότητας σε συνδυασμό με τη πολυχρησία του Internet όπου η φυγή είναι εύγλωττη, καθώς δεν υπάρχει ουδείς έφηβος ή ενήλικας που να μην έχουνε κάνει chat, o Jerry7 θα προσεγγίσει την Ira14 σε μια συνομιλία απρόσωπη και γι αυτό επικίνδυνη. Ο Νόμος περί Bullying Ν. 4322/ 2015 (άρθρο 312) έχει οριοθετήσει κάποιες καταστάσεις, αλλά τα ελληνικά σχολεία είναι κονίστρες ανταγωνισμού και άσχημης εξέλιξης, ακριβώς γιατί η εκπαίδευσή μας είναι ανεπαρκής και το βάρος πέφτει στο γνωστικό μέρος και δυστυχώς όχι στην κοινωνικοποίηση με όρους σεβασμού.
Η Ηλέκτρα Βασιλειάδη (Ira14), η κεντρική ηρωίδα ασχολείται με τα μέσα της κοινωνικής δικτύωσης και πέφτει θύμα bullying από ένα νέο φίλο του αδερφού της που έρχεται στο σπίτι τους από το καινούριο σχολικό περιβάλλον, σαφώς άλλο από των Βορείων Προαστίων, όπου έχει μεγαλώσει η ίδια. Ο επιχειρηματίας που χρεοκοπεί μέσα στην οικονομική κρίση 2008-2013 και ξεπουλάει επιχείρηση και σπίτια, αλλάζει γειτονιά, τα παιδιά πάνε από το ιδιωτικό στο δημόσιο σχολείο και η ζωή δείχνει τη σκοτεινή πλευρά. Η Ηλέκτρα σαφώς διαφορετική σε ένα περιβάλλον μικροαστικό μοιάζει παράταιρη. Ο πατέρας της έχασε τα πάντα και βρέθηκε από την Πεντέλη στη Νέα Ιωνία στο σπίτι των γονιών του με δύο παιδιά στη Β΄ Γυμνασίου και Γ΄ Λυκείου αντίστοιχα. Η Ηλέκτρα άλλαξε σχολείο ενώ οι συμμαθητές της είναι εκεί από την παιδική τους ηλικία και έτσι εκείνη αλλάζει στο ρόλο του ’λλου και γίνεται η καινούρια, το ψώνιο, η ξεπεσμένη. Και αυτό οδηγεί σε υποτίμηση, εκφοβισμό και ταπείνωση μέσα από το Facebook οπότε ο νέος φίλος τους αδελφού της ο Μπάμπης (Jerry7) γίνεται ένας πανίσχυρος εχθρός, την οδηγεί σε ένα πάρτυ, την απομονώνει σε ένα δωμάτιο και τη φωτογραφίζει. Ο Θανάσης ως μεγαλύτερος αδερφός και σαν από μηχανής θεός θα λύσει το βάσανο με ξύλο και απόσπαση των αρνητικών αλλά εκείνη είναι ένα ήδη το θύμα.
Παράλληλα, η μητέρα έγινε υπάλληλος για να αποπληρώσουνε τα χρέη τους, ενώ ο πατέρας τους πέφτει στο ουίσκι και χάνεται στα βαθιά υπόγεια της μαύρης μελαγχολίας. Η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, ένα από τα συμπτώματα της διαγνωσμένης κατάθλιψης, ουσιαστικά γίνεται ακούσια από τον ασθενή στην προσπάθειά ν ανακουφίσει τη μελαγχολία του. Ωστόσο, η χρήση του ποτού επιδεινώνει την εγκεφαλική έκκριση ουσιών, γιατί ο πάσχων με συμπτώματα κατάθλιψης έχει κατ ουσίαν πρόβλημα με τους νευροδιαβιβαστές του, συγκεκριμένα με τη νορεπινεφρίνη και τη σεροτονίνη. Οι νευροδιαβιβαστές ελέγχουνε τα επίπεδα έκκρισης των αντίστοιχων ρυθμιστών της διάθεσης, καθώς η διάθεση του ατόμου είναι σε άμεση συνεξάρτηση με τον υποθάλαμο στον εγκέφαλό μας, αυτό είναι μάλιστα το κέντρο των αισθημάτων μας.[2] Επομένως, η βιολογία της καταθλιπτικής ζωής είναι μία παρατηρημένη συνθήκη στους ανθρώπους ως ιατρική πάθηση, μάλλον διαταραχή, με επιπτώσεις στην ψυχολογία και στην κοινωνική ζωή, συχνά με εκφράσεις άγχους (stress). Η όποια εξάρτηση έρχεται απλώς ως επίπλαστη θεραπεία με περισσότερο τραγικά αποτελέσματα. Ανεξαρτήτως της απώλειας του κοινωνικού μας εαυτού οφείλουμε να αναγνωρίζουμε την αιτία και να ασχολούμαστε με την αιτία στη ρίζα της. Τα υπόλοιπα μόνο πηγή επιπλέον προβλημάτων μπορεί να είναι ή και αναπαραγωγή μιας αθλίας δυσθυμίας ή μείζουσας μελαγχολίας.
Ο Βασίλης Βασιλειάδης παλεύει με το σκυλί, όπως θα έλεγε κι ο Winston Churchill, μέσα σε μία μαυρίλα οικονομικής και κοινωνικής ύφεσης σε διεθνές επίπεδο. Η κρίση όχι μόνο ελληνική αλλά πανευρωπαϊκή αυτή τη φορά έχει πλήξει τους περισσότερους από εμάς με μειώσεις, περικοπές κι απογοητεύσεις σε όλα τα επίπεδα της ζωής και σε βάθος χρόνου η ανάκαμψη προβλέπεται ολιγόβαθμη και ανοδικά μειωμένη. Στην άσχημη οικονομική κατάσταση, οπότε η λογική του Μέρφυ ότι ενός κακού μύρια έπονται, η αλλαγή κοινωνικού συστήματος αναφοράς φέρει τα παιδιά αντιμέτωπα με την εγκληματικότητα και τους γονείς με την ανεργία και τον πατέρα με την ψυχική ασθένεια και την εξάρτηση από το αλκοόλ. Η οικονομική κατάπτωση τους έχει αποκλείσει κοινωνικά από όλες τις προηγούμενες συναναστροφές και όταν επανεμφανίζονται η εντύπωση είναι τραγική. Δεδομένου ότι η αλλαγή κοινωνικής τάξης είναι συνήθως από κάτω προς τα πάνω και αργή, η αντίθετη πορεία ωστόσο είναι ταχεία με κρότο.
Η Ελλάδα είναι για πολλοστή φορά σε τροχιά εξόδου από την κρίση, μια επίπονη κατάσταση από την οποία η χώρα δεν έχει εξέλθει ποτέ από τις απαρχές της εθνικής μας κυριαρχίας καθώς δανειζόμασταν διαρκώς. Από τα δύο δάνεια της επανάστασης (1824 και 1825) και την πρώτη στάση πληρωμών το 1827 έως και τη δεύτερη στάση πληρωμών το 1893 και τον ακόλουθο Α΄ Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο που κράτησε επισήμως τουλάχιστον ογδόντα συναπτά έτη από το 1898 έως το 1978 οπότε ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος, ως Υπουργός Οικονομικών στην τελευταία κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, κατήργησε εντέλει με σχετικό νόμο τη διεθνή οικονομική επιτήρηση, ωστόσο στην πράξη είχε καταργηθεί ήδη μεταπολεμικά.[3] Στον 20ο αιώνα η χώρα μετράει δύο ακόμα πτωχεύσεις, τη μία μετά τα διαδοχικά προσφυγικά δάνεια επί Ελευθερίου Βενιζέλου το 1932 και την τελευταία που μαστίζει ακόμα με κορύφωση στα έτη 2008 έως 2013 ή για άλλους την οικονομική πτώχευση του έτους 2011.[4]
Ως προς την ηλεκτρονική επικοινωνία, αυτή μετρά είκοσι και πλέον χρόνια, ήδη από το 1996 οπότε το ισραηλινό ICQ κατά ηχητική συντόμευση του I Seek You (δηλαδή Σε Ψάχνω) έκανε την εμφάνισή του και αυτό είναι το πρώτο social medium παγκοσμίως, η ιντερνετική ανωνυμία έφερε μία επανάσταση στην έμφυλη επικοινωνία. Η πραγματική όμως επανάσταση θα γίνει στις 4 Φεβρουαρίου 2004 οπότε τα social media γίνονται επώνυμα κι έτσι σήμερα οι χρήστες του Facebook ξεπερνούν τα 2 δισεκατομμύρια παγκοσμίως. Από το Multimedia world περνάμε στο Multimedia χρήστη με απόφαση στις αναρτήσεις και στο με ποιους επιλέγει να συγχρωτιστεί αλλά και σε μία εμπορευματοποίηση της επικοινωνίας, όπου όλοι είναι brand, είτε ως άτομα είτε ως εταιρείες. Η νέα εποχή ευαγγελίζεται το μέσο κοινωνικής δικτύωσης ως μεταμοντέρνα πρακτική άστοχης διάδρασης με απώτερο σκοπό τη διαφήμιση έμμεσα, άρρητα και αποτελεσματικά. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποθηκεύει το 90% όσων βλέπει και αυτό μετράει για την περαιτέρω ανάπτυξη των μέσων που στοχεύουνε στο εμπορικό κοινό 25-45 ετών οι οποίοι είναι το πιο ενεργό τμήμα του πληθυσμού.
Με έντονη σημειολογία η συγγραφέας θέτει όλα τα νέα κοινωνικά προβλήματα επί της πλοκής από την ανεργία και τη φτώχια έως την κατάθλιψη, το αλκοόλ, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media),[5] τους κινδύνους της ανωνυμίας στο διαδίκτυο, κυρίως στο chat, και τέλος τα όρια της ανοχής της κοινωνίας απέναντι στο ανώτερο που υποβαθμίζεται και καλείται να ενταχθεί σε ένα νέο πλαίσιο, χωρίς να γνωρίζει τους άλλους κανόνες. Dogville αλά ελληνικά όπου η αφήγηση πλέκεται μοναδικά με όρους θρίλερ και η κορύφωση ευτυχώς φέρει happy end. Το μάθημα είναι ότι δεν μιλάμε ποτέ σε ξένους, ούτε εμπλεκόμαστε με άτομα τα οποία δεν έχουμε προηγουμένως ελέγξει σε όλα τα επίπεδα και κυρίως άτομα τα οποία δεν γνωρίζουμε δια ζώσης. Οι τρεις ανατυπώσεις μέσα σε ένα έτος αναδεικνύουν την έντονη διείσδυση της συγγραφέως Λίτσας Ψαραύτη στην τρέχουσα κοινωνική προβληματική και αυτό μοιάζει ευοίωνο για την εφηβική λογοτεχνία από τη στιγμή που ο λογοτέχνης σαν δημοσιογράφος καταγράφει τις σύγχρονες τάσεις και βοηθά τους νέους αναγνώστες να προλαμβάνουν καταστάσεις, όχι ευχάριστες, αλλά ενίοτε δραματικές. Το ιπποκρατικό ρηθέν άλλωστε αφορά όχι στη θεραπεία αλλά στην πρόληψη.
ΓΩΓΩ ΤΣΑΤΣΑΝΗ
[1] Idem, 27.
[2] Περισσότερα για την κατάθλιψη ως ιατρική νόσο στο Keith Kramlinger (2001) Κατάθλιψη, Mayo Foundation for Medical Education and Research, κεφ. 3, σελ. 41-8.
[3] Νικόλαος Σοϊλεντάκης (2012) Δυστυχώς Επτωχεύσαμεν. Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 121-2.
[4] Η βιβλιογραφία διεθνώς τοποθετεί την ελληνική κρίση στην ευρύτερη αποδυνάμωση του ευρωπαϊκού θεσμού, πράγμα που αναπτύσσουνε οι οικονομολόγοι και οι ιστορικοί μέχρι στιγμής στις μονογραφίες τους, επί παραδείγματι οι Costas Simitis (Manchester 2014), Martin Sandbu (Princeton 2015), αλλά και πρόσφατα ο Νομπελίστας Joseph Stiglitz (Norton 2018), όλοι συμφωνούνε, Έλληνες και ξένοι μελετητές, ότι η κρίση είναι ευρωπαϊκή και ενδεχομένως παγκόσμια ή ότι έχει ως αφετηρία την αμερικανική ήπειρο, όπως υπέδειξε ο Γιάνης Βαρουφάκης, σε προφορική ομιλία του ανάλογα και με την εκτεταμένη παγκόσμια κρίση των ετών 1929-1931.
Αναλυτικά τα έργα των μελετητών που αναφέρομαι είναι αγγλόφωνες μελέτες ως επί το πλείστον από Έλληνες και ξένους επιστήμονες και πολιτικούς. Οι Έλληνες είναι ο Γιάνης Βαρουφάκης, ο Κώστας Σημίτης και ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου. Για τον οικονομικό επιστήμονα Γιάνη Βαρουφάκη δίνω μια εκτεταμένη βιβλιογραφία ανάμεσα σε άλλα τα βιβλία του The Global Minotaur: America, the True Origins of the Financial Crisis and the Future of the World Economy (Zed Books 2011), Europe after the Minotaur: Greece and the Future of the Global Economy (Zed Books 2015), And the Weak Suffer What They Must? Europe's crisis, America's economic future (Nation Books 2016), Η αρπαγή της Ευρώπης (Πατάκης 2016) και το πιο προσωπικό εν είδει ημερολογίου Adults in the Room: My Battle With Europe's Deep Establishment (Random House 2017) που δίνει έναν άλλο τόνο στη δουλειά του και ακολουθεί ο αρχηγέτης του ευρώ και Καθηγητής Οικονομικών Κώστας Σημίτης με το σημαντικότατο έργο The European Debt Crisis: The Greek Case (Manchester University Press 2014) και ο απολογητικός οικονομολόγος Γιώργος Παπακωνσταντίνου Game Over: The Inside Story of the Greek Crisis (Papadopoulos Publishing 2016).
Οι ιστορικοί και πολιτικοί επιστήμονες αλλάζουν την προσέγγιση σε διαχρονικό αίτιο, συγκεκριμένα ο πολιτικός αναλυτής Stathis Kalyvas με την υβριδική ιστορία για την Ελλάδα Modern Greece (Oxford University Press 2015) και εσχάτως ο ιστορικός επιστήμονας Evdoxios Doxiadis σε συνεργασία με την οικονομική ανθρωπολόγο Aimee Placas δημοσίευσαν το έργο Living Under Austerity: Greek Society in Crisis (Berghahn Books 2018), ενώ οι αμιγώς ξένοι οικονομικοί μελετητές είναι ο Jean Pisani-Ferry με το βιβλίο του με τίτλο The Eurocrisis and its Aftermath (Oxford University Press 2011), ο Martin Sandbu με το βιβλίο του Europes Orphan: The Future of the Euro and the Politics of Debt (Princeton University Press 2015), οι ερευνητές Markus K. Brunnermeier, Harold James και Jean-Pierre Landau με τη μονογραφία τους για την ιδεολογία γύρω από το ευρώ The Euro and the Battle of Ideas (Princeton University Press 2016), αλλά και πρόσφατα ο Νομπελίστας Joseph Stiglitz με το εξαιρετικό The Euro: How a Common Currency Threatens the Future of Europe (Norton 2018) που αποδίδει μια συνολική αποτίμηση του ευρωπαϊκού νομίσματος.
[5] Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή (2010) Οι ιστότοποι Κοινωνικής Δικτυώσεως ως εθνική, ευρωπαϊκή και διεθνής πρόκληση της προστασίας της ιδιωτικότητας, εκδόσεις Σάκκουλα (Αθήνα και Θεσσαλονίκη).
