Το Χρηστικό Λεξικό είναι ένας μεγάλος άθλος, μια ιδιαίτερα σημαντική προσφορά στα ελληνικά γράμματα και στο ελληνικό κοινό, που ολοκληρώθηκε χάρη στην επίπονη και καθημερινή πολύωρη ενασχόληση με το Χρηστικό Λεξικό (Χ. Λ.) του καθηγητή Χριστόφορου Χαραλαμπάκη και των συνεργατών του. Η απόφαση σύνταξης του Χ.Λ. ελήφθη ομόφωνα από την Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών τον Ιούνιο του 2003. Η Συμβουλευτική Επιτροπή που συγκροτήθηκε απαρτιζόταν από τους ακαδημαϊκούς: Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, Νικόλαο Ματσανιώτη, Γρηγόριο Σκαλκέα, Νικόλαο Κονομή, Σπύρο Ιακωβίδη, Αθανάσιο Καμπύλη και Βασίλειο Πετράκο, με Επιστημονικό υπεύθυνο τον Γενικό Γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών Νικόλαο Ματσανιώτη (2003-2010), τον οποίον διαδέχθηκε ο νέος Γενικός Γραμματέας Βασίλειος X. Πετράκος (2010 κ.ε.). Επιστημονικός Συντονιστής ορίστηκε ο καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορος Χαραλαμπάκης.

    Ο τίτλος «Χρηστικό» ορίζει τον σκοπό αυτού του λεξικού και τον υλοποιεί απόλυτα, σε αντίστιξη με το Ιστορικό Λεξικό, καθώς απευθύνεται στον αναγνώστη χρήστη αυτού του λεξικού προς τον οποίο είναι φιλικό, δηλαδή αυτόν λαμβάνει κυρίως υπόψη. Με βάση αυτόν τον στόχο οργανώθηκε η όλη δομή του και η οργάνωση των λημμάτων του, όπως φαίνεται από τα περιεχόμενα του Χ.Λ. Από τα περιεχόμενα εντοπίζουμε τις καινοτομίες του και πού εστιάζει το Χ.Λ. της Ακαδημίας Αθηνών, δηλαδή δίνεται στο εισαγωγικό σημείωμα του καθηγητή Χρ. Χαραλαμπάκη η δομή και η οργάνωση των λημμάτων, εξηγούνται οι καινοτομίες, οι συντομογραφίες, τα σύμβολα, τα λήμματα Α-Ω, οι λατινικές φράσεις και τα ξένα ακρωνύμια, καθώς και οδηγίες χρήσης για το Χ.Λ. Επίσης, παρέχονται κλιτικά παραδείγματα σε αγκύλες, ισοδύναμες αρθρογραφήσεις, ομόηχες λέξεις, θέματα προφοράς, υφολογικοί και πραγματολογικοί δείκτες, συνώνυμα και σύμπλοκα, κύρια ονόματα, ονόματα χωρών, τοπωνύμια και ακρωνύμια. Όλα αυτά ενημερώνουν και διευκολύνουν τους χρήστες αυτού του λεξικού, του μεγάλου λεξικογραφικού άθλου, με τις 1819 σελίδες και με την άρτια παρουσίασή του από επιστημονική, χρηστική και αισθητική άποψη.

    Αξίζει να επισημανθεί ότι το Χ.Λ. στηρίζεται σε πολυετή και κυρίως πρωτογενή έρευνα, που παρουσιάζει τον πλούτο της νεοελληνικής γλώσσας στη σύγχρονη μορφή της, σε ένα σώμα 3.000.000 τρεχουσών λέξεων. Επισημαίνεται ότι το Χ.Λ. εμπεριέχει, με ακρίβεια και πληρότητα, περίπου ένα μεγάλο πλήθος λημμάτων, συμπλόκων και στερεότυπων εκφράσεων από ένα σύνολο 120.000 στην ηλεκτρονική βάση, από τα οποία αξιοποιήθηκαν περίπου 75.000. Η κατηγοριοποίηση αυτού του όγκου λημμάτων απαίτησε μεγάλη προσοχή, λεξικογραφική γνώση και επιστημονικές προτεραιότητες. Όλη η λεξικογραφική ομάδα και ο καθηγητής Χριστ. Χαραλαμπάκης, που είχε τη συνολική ευθύνη, αντιμετώπισαν μια μεγάλη πρόκληση, για την κατάταξη του υλικού, που όπως καταδεικνύεται από το τελικό αποτέλεσμα είναι άριστη και κάνει το πολυσέλιδο λεξικό προσβάσιμο στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη και χρήστη του Χ.Λ.

    Το λεξικογραφικό υλικό κατηγοριοποιήθηκε σε 103 γνωστικούς τομείς, που συγκροτούν την Νεοελληνική Γλώσσα του μέλλοντος. Επίσης έχουν καταγραφεί 5.000 νεολογισμοί, που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο Νεοελληνικό Λεξικό και που έχουν σχέση με την ηλικία, με το φύλο, με το μορφωτικό επίπεδο, με το επάγγελμα και με πολλούς άλλους παράγοντες, π.χ. ασπαρτάμη, υπερπολύτεκνος (αυτός που έχει πάνω από 7 παιδιά), αναρτητέος, γενόσημα, ιός έμπολα, αγγλ. Ebola virus, 1976, σκάιπ, αγγλ. skype, 2003, σίλβερ αλέρτ 1996, κιτσαρία, κιτσάτος κ.ά. Πολλοί νεοελογισμοί συγκροτούνν διεθνισμούς υπό μορφή μεταφραστικών δανείων, π.χ. ανοσοχημεία, περιπατητήρας ως βοήθημα βάδισης, συνήθως σε σχήμα Π. Επίσης, αναλύονται εκατοντάδες αθησαύριστοι ως τώρα επιστημονικοί κλάδοι, όπως γεωπληροφορική, ιχθυοπαθολογία, μουσειογραφία, ψυχοφαρμακολογία, οπότε ο χρήστης αυτού του λεξικού μπορεί να βρει ό,τι πιο σύγχρονο υπάρχει στη χρήση της ελληνικής γλώσσας.

    Ήδη στην παρουσίαση του Χ.Λ. (3-11-2014) ο επιστημονικός υπεύθυνος, καθηγητής Γλωσσολογίας, Χρ. Χαραλαμπάκης, έδωσε έμφαση στις καινοτομίες του Χ.Λ. που είναι:

·         Κατάρτιση ενός σύγχρονου λημματολογίου από εκτενείς βάσεις δεδομένων, που καταγράφονται (Λεξικά της Ελληνικής Γλώσσας και 5 ξένων γλωσσών, όπως: Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ), InterActive Terminology for Europe (IATE), μηχανή αναζήτησης Google, ηλεκτρονικές βάσεις και ηλεκτρονικά λεξικά της αγγλικής, γαλλικής, γερμανικής, ιταλικής και ισπανικής γλώσσας, επιμέρους βάσεις δεδομένων της Ακαδημίας Αθηνών).

• Καθιέρωση διπλής ορθογράφησης για ορισμένες λέξεις: αβγό-αυγό, κτίριο-κτήριο, ορθοπαιδικός-ορθοπεδικός, Νέστορας και Νέστωρ.
  
• Σύντομοι και ουσιαστικοί ορισμοί των λημμάτων, π.χ. ενάλιος ꞊ θαλάσσιος, οπότε αποφεύγεται ο ορισμός «αυτός που βρίσκεται στη θάλασσα», διότι όλοι οι ομιλούντες τη νεοελληνική κατανοούν τι σημαίνει «θαλάσσιος».
  
• Αναγραφή της επιστημονικής ονομασίας ζώων και φυτών, π.χ. αλεπού, αλώπηξ, vulpes, βρούβα, sinapis alba, με την ειρωνική έκφραση-αργκό «στέλνω κάποιον για βρούβες», δηλ. τον αφήνω κατάπληκτο, τον αποστομώνω.
• Ενοποίηση σημασιών. Διάκριση της σημασίας από τη χρήση, π.χ. ποδόγυρος= στρίφωμα, αλλά και κυνηγός/λάτρης γυναικείου φύλου. Σε αυτή την κατηγορία λημμάτων δίνονται οι πραγματικές σημασίες σε κάποιες λέξεις, όπως π.χ. για το ρήμα «κόβω» καταγράφονται 10 και όχι 53.
• Καταγραφή αυθεντικών παραδειγμάτων, π.χ. αγκαζέ = κρατώντας ο ένας το μπράτσο του άλλου, π.χ. Περπατούσαν (πιασμένοι) αγκαζέ, δυστοκία = δυσκολία στο να πραγματοποιηθεί κάτι, π.χ. κυβερνητική δυστοκία κ.ά.
• Αναλυτική παρουσίαση των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων: ομορφιά: αγγελική, αξεπέραστη, απίστευτη, απόλυτη, ασύγκριτη, διακριτική, εκθαμβωτική, εκρηκτική, εντυπωσιακή, εξαιρετική, εξωτική, κλασική, μαγευτική, μοναδική, τεχνητή. Ανδρική, γυναικεία, εξωτερική, εσωτερική, πνευματική, σωματική, ψυχική

πλάνη: ιστορική, λογική, νομική, δογματική, ηλεκτρική (μηχάνημα) κ.ά.\

• Ακριβής υφολογικός προσδιορισμός λέξεων και εκφράσεων. Δηλαδή το λόγιο λεξιλόγιο συγκροτεί απαιτητικό ύφος και αξιοποιείται σε ανάλογο κειμενικό περιβάλλον, ενώ λέξεις και εκφράσεις αργκό αξιοποιούνται σε ανάλογο περιβάλλον, π.χ. ζητιάνος: διακονιάρης, επαίτης (λόγιο, ο Οδυσσέας ως επαίτης), ενώ το λαϊκό-μειωτικό είναι ζήτουλας και θα αξιοποιηθεί σε ανάλογο μικροκείμενο (παράδειγμα της γράφουσας, π.χ. η Ελλάδα της κρίσης έγινε ζήτουλας), καραγκιόζης: ο καραγκιόζης μάγειρας (θέατρο σκιών), είναι μεγάλος καραγκιόζης (υβριστικό), ’ντε βρε καραγκιόζη (νούμερο).

·         Πραγμάτευση στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε νέα βάση στο τέλος κάθε λήμματος. Δίνονται στο Χ.Λ. 10.000 στερεότυπες ή ιδιωματικές εκφράσεις και σταθερές λεξιλογικές συνάψεις. Ενδεικτικά αναφέρεται το λήμμα μάτι, π.χ. έχει δυνατό μάτι, τα βλέπει όλα, λες κι έχει μάτια στην πλάτη, αδιάκριτα μάτια, η γλώσσα των ματιών, το μάτι της πόρτας, το μάτι του τυφώνα, αβγά μάτια, το μάτι της κουζίνας, πιστεύει στο μάτι, κακό μάτι, μάτι τίγρης, τρίτο μάτι, έχω κάποιον στο μάτι, βγάζει μάτι, για τα μάτια του κόσμου κ.ά.

• Παράθεση της χρονολογίας εμφάνισης των αγγλικών και γαλλικών λέξεων, όπως και των στερεότυπων εκφράσεων. Ανοίγονται έτσι νέοι ορίζοντες σε θέματα Ιστορίας του πολιτισμού και των επιστημών. Ενδεικτικά παραδείγματα: βιταμίνη < γαλλ. vitamine, 1913. οικοτουρισμός < αγγλ. ecotourism, 1982, βικιπαίδεια < αγγλ. Wikipedia 2001, φρεντοτσίνο < εμπορ. ονομασ., ιταλικό freddo, freddoccino 2001, απόπτωση < αγγλ. apoptosis, 1972, γαλλ. apoptose, ενζυμικός < αγγλ. enzymic, enzymatic, 1900, γαλλ. enzymatique, 1903 κ.ά.

    Αξίζει να σημειωθεί ότι στο Χρηστικό Λεξικό αξιοποιείται ο προφορικός λόγος, που δεν αντιπροσωπεύεται όσο του αξίζει σε κανένα νεοελληνικό λεξικό. Έτσι η αργκό με την εκφραστική της δύναμη καταγράφεται σε ανάλογες περιστάσεις επικοινωνίας, τόσο η νεανική αργκό, η ποδοσφαιρική, όσο και η διαδικτυακή, π.χ. καρδιοκλέφτρα, κορδωμένος, κορακίστικα, μπαχαλάκιας, ανεβαστικός, ιντερνάκιας κ.ά.

    Επίσης, στο Χ.Λ. λημματογραφούνται τριτοπρόσωπα ρήματα στο τρίτο πρόσωπο, όταν εμφανίζονται σπάνια στο πρώτο πρόσωπο, π.χ. αστράφτει, κλωσά, φωσφορίζει κ.ά. Έτσι και ουσιαστικά που απαντούν κυρίως στον πληθυντικό αριθμό καταγράφονται στον πληθυντικό, π.χ. ζυμαρικά, ζαρζαβατικά (διάφορα χορταρικά). Προστέθηκαν στοιχεία στις σημασίες των λέξεων, π.χ. πεπονάκι δεν είναι μόνον το μικρό πεπόνι, όπως αναφέρουν όλα τα άλλα λεξικά, αλλά και είδος ζυμαρικού για σούπες, που αναφέρει το Χ.Λ.

    Γενικά, το Χ.Λ. περιγράφει τη γλώσσα, όπως επιβάλλεται από τη σύγχρονη λεξικογραφική πρακτική διεθνώς. Στο Χ.Λ. νομιμοποιείται η γραφή «ενόψει, εντάξει», καθώς έχουν ήδη νομιμοποιηθεί (ενόψει, υπόψη, εντάξει), σε άλλα λεξικά (ενόψει και ενόψη → Μπαμπινιώτης), στα σχολικά λεξικά και στην καθημερινή αρθρογραφία, γιατί η γλώσσα κατά τη χρήση και την εξέλιξή της, ακόμα και με τη συμπροφορά, αυτορυθμίζεται και δεν χρειάζεται προστάτες και κινδυνολόγους.

    Αξίζει να προστεθεί ένα άλλο νέο στοιχείο του Χ.Λ., που θέτει σε νέα βάση την ετυμολογική έρευνα με την ετυμολόγηση όχι των λέξεων γενικά και αόριστα, όπως γινόταν ως σήμερα, αλλά των εκάστοτε σημασιών τους. Για πρώτη φορά παρατίθενται ετυμολογίες με κριτήριο τη σημασία που αποκτά κάθε φορά η λέξη, π.χ. πάρκο: 1. (σε πόλη) ανοιχτός χώρος ... 2. (κατ’ επέκτ.) υπαίθρια έκταση διαμορφωμένη για εκπαιδευτικούς ή/και ερευνητικούς σκοπούς. 3. κατασκευή που αποτελεί περιφραγμένο χώρο, για να κοιμούνται, να παίζουν και να στέκονται τα βρέφη και τα πολύ μικρά παιδιά, χωρίς να διατρέχουν κίνδυνο. [< 1: ιταλ. parco 2: αγγλ. park 3: γαλλ. parc].

σούπα: 1. φαγητό από ζωμό βραστού κρέατος, ψαριών, λαχανικών, 2. μτφρ., νεανική αργκό οτιδήποτε παρουσιάζει ελάχιστο ενδιαφέρον, π.χ. ο αγώνας ήταν σκέτη σούπα, οι σούπες της τηλεόρασης, 3. μτφρ. ανομοιογενές σύνολο στοιχείων, π.χ. ιδεολογική σούπα, αχταρμάς, σύμπλ. αρχέγονη σούπα, φράση χαλάω τη σούπα/ τη μαγιά, έφαγε σούπα, γαλλ. soupe biologique/primitive/primordial, 1976.

    Όπως τονίζει εμφατικά στον μεστό περιεχομένου Πρόλογό του ο Γενικός Γραμματεύς της Ακαδημίας Αθηνών και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου κ. Βασίλειος Χ. Πετράκος, «Λεξικά της Νεοελληνικής υπήρχαν ήδη αξιόλογα, αλλά η Ακαδημία απέβλεψε με το Χρηστικό στην επίτευξη διττού αποτελέσματος: την έκδοση ενός σύγχρονου Λεξικού της γλώσσας μας και τον συνεχή πλουτισμό της ηλεκτρονικής του μορφής. Κάθε στιγμή ο μελετητής θα μπορεί να χρησιμοποιήσει τον λεξιλογικό πλούτο και την εκφραστική ζωντάνια και πληρότητα της γλώσσας μας σε όλη τους τη γνωστή στην επιστήμη έκταση. Η Ακαδημία με το Χρηστικό Λεξικό δεν αποβλέπει σε ρύθμιση της γλώσσας, αποδεδειγμένως ανεδαφική, τουλάχιστον από τα χρόνια του Κοραή. Παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο και επιστημονικώς εξακριβωμένα την πραγματική μορφή της Νεοελληνικής, τον γλωσσικό πλούτο της και τις θαυμαστές εκφραστικές δυνατότητές της παράλληλα, με το Λεξικό δίδονται οι αναγκαίες λεξικογραφικές πληροφορίες για την κατανόησή της από τους Έλληνες και την εκμάθησή της από τους ξένους. Με τη σαφήνεια και την πληρότητα των στοιχείων που παρέχονται στο Λεξικό η κατάκτηση της γλώσσας γίνεται δυνατή».

    Από την πρώτη και δεύτερη περιήγηση που έκανα στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών καταθέτω τον θαυμασμό μου για την ολοκλήρωση αυτού του άθλου, την ευγνωμοσύνη μου στην Ακαδημία η οποία στήριξε αυτό το έργο και τις από καρδιάς ευχαριστίες μου και τα συγχαρητήριά μου στον Επιστημονικό Υπεύθυνο, Καθηγητή Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, που αθόρυβα και υπεύθυνα εργάστηκε και παρέδωσε αυτό το εξαίρετο λεξικό από το οποίο αντλούμε πολλές χρήσιμες πληροφορίες. Η όλη εκδοτική παρουσία του λεξικού είναι ελκυστική και παρά τον όγκο των σελίδων το λεξικό είναι εύχρηστο, αποτυπώνει ακριβώς αυτό που σηματοδοτεί ο τίτλος του «Χρηστικό Λεξικό».