Ο Γ. Ρίτσος, από τους σημαντικότερους Eλληνες ποιητές, σφράγισε με τη ζωή και την πολυδιάστατη δημιουργία του τη λογοτεχνική πορεία του τόπου μας, γνωρίζοντας, παράλληλα, τη μεγαλύτερη φήμη με τη διεθνή διάδοση και αναγνώριση του έργου του, η οποία συνοδεύθηκε με πολυάριθμες βραβεύσεις και τιμητικές διακρίσεις. Τα πολύστιχα ποιήματα του Ρίτσου, με την πλούσια εικονοπλασία τους, εμπνευσμένα κυρίως από τον εξαίσιο χώρο της γενέτειράς του Μονεμβασιάς, και τον πλούτο της νεοελληνικής γλώσσας, μελοποιήθηκαν από τον Μίκη Θεοδωράκη και η δημοτικότητα του ποιητή έφτασε στα ύψη, ιδιαίτερα σε καιρούς χαλεπούς της χώρας μας, συντροφεύοντας όλους με το τραγούδι του, σε όμορφες αλλά και αλγεινές στιγμές της ζωής μας.

Ωστόσο, η ποίηση του Ρίτσου γνώρισε μεγάλες περιπέτειες, ανάλογες με αυτές που βίωσε ο ποιητής, και η ανθολόγησή του στα σχολικά εγχειρίδια της Μέσης Εκπαίδευσης άργησε πολύ, μετά τη μεταπολίτευση, όταν οι αντικειμενικές συνθήκες ανέτρεψαν τις απαγορευτικές υπουργικές αποφάσεις, που έθεταν τον ποιητή και την ποίησή του εκτός εθνικού κανόνα. Έτσι, τα πρώτα ποιήματα του Ρίτσου που συμπεριλήφθηκαν στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα του 1956/57, με τις βελτιωτικές επεμβάσεις της μεταπολιτευτικής Επιτροπής του 1975, που ενέκρινε αποκλεισμένους συγγραφείς, ήταν, στην Ε΄ εξαταξίου Γυμνασίου, οι «Αναλογίες», εξάστιχο ποίημα από τη συλλογή Σημειώσεις στα περιθώρια του χρόνου:

Θολά τ’ αστέρια μες στη στέρνα,

η στέρνα μες στη μέση της παλιάς αυλής,

σαν το καθρέφτη της κλεισμένης κάμαρας.

Γύρω στη στέρνα κάθονται τα περιστέρια,

άκρη – άκρη στο φεγγάρι οι ασβεστωμένες γλάστρες,

γύρω – γύρω στην πληγή μας τα τραγούδια μας,

και στην ΣΤ΄ τάξη μικρό απόσπασμα από την ενότητα ΙΙΙ της Ρωμιοσύνης.

Αχ, θα φυσήξει μια να πάρει σβάρνα τις πορτοκαλιές της θύμησης

Αχ, θα φυσήξει δυο να βγάλει σπίθα η σιδερένια πέτρα σαν καψούλι

Αχ, θα φυσήξει τρεις και θα τρελλάνει τα ελατόδασα στη Λιάκουρα

            Αργότερα, στα πρώτα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γυμνασίου, που εκδόθηκαν το 1979 και ολοκληρώθηκαν το 1983, ανθολογούνται τέσσερα κείμενα – μικρά αποσπάσματα 59 περίπου στίχων (Βλ. Μ.Γ. Μερακλή, Ο «σχολικός» Ρίτσος, Νέα Παιδεία, 55/1990, σ.σ. 83-94). Συγκεκριμένα, στην Α΄ τάξη ανθολογούνται το «Επιτύμβιο», «Το Κυκλάμινο», «Πράσινη μέρα» και «Κουβέντα μ’ ένα λουλούδι» από τα Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, στην Β΄ τάξη, «Οι τοίχοι του σπιτιού μας», ενδεκάστιχο απόσπασμα από την έκτη ενότητα της συλλογής Η Κυρά των Αμπελιών, και στην Γ΄ τάξη απόσπασμα από το Εμβατήριο του Ωκεανού  και από τον Ύμνο και Θρήνο για την Κύπρο (Ενότητα Ι). Παράλληλα, στις Α΄ και Γ΄ τάξεις του Λυκείου ανθολογούνται ένα απόσπασμα 45 στίχων, από τη Ρωμιοσύνη, το ποίημα «Ο τόπος μας» από τη συλλογή Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη, για την Α΄ τάξη, και για την Γ΄ τάξη απόσπασμα από την Ανυπόταχτη Πολιτεία (Ενότητα ΙΙ, 47 στίχοι) και ο «Αυτόπτης μάρτυρας» (14 στίχοι) από τη συλλογή Γραφή Τυφλού· συνολικό άθροισμα 180 στίχοι, αναμφίβολα ευάριθμοι για την απέραντη ποιητική δημιουργία του Ρίτσου. Στην αναθεώρηση των ΚΝΛ το 2001 τα κείμενα της Γ΄ Λυκείου μετακινήθηκαν στο δ.β. της Β΄ Λυκείου (Βλ. Λάμπρος Βαρελάς, Η νεοελληνική και μεταφρασμένη λογοτεχνία στην ελλαδική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, 1884-2001, Θεσσαλονίκη 2007). Αργότερα, προστέθηκαν στο δ.β. Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ τάξη Ενιαίου Λυκείου (1999), «Η Σονάτα του Σεληνόφωτος» (227 στίχοι), ποιητική σύνθεση της Τέταρτης Διάστασης με χαρακτήρα θεατρικό και μορφή δραματικού μονολόγου, και στα Παράλληλα Κείμενα του εγχειριδίου «Το χρέος των ποιητών» (73 στίχοι).

            Στα νέα, όμως, δ.β. του Γυμνασίου που διδάσκονται ήδη από το 2007 και εκδόθηκαν από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σύμφωνα με τις προδιαγραφές των Διαθεματικών Πλαισίων Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Π.Π.Σ.) και του Ενιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών (Ε.Π.Π.Σ.) και με βάση της αρχές της διεπιστημονικής και πολυεπιστημονικής προσέγγισης της γνώσης, εξοβελίζονται όλα τα ήδη υπάρχοντα με αγωνιστική πνοή αποσπάσματα και, στη θέση τους, ανθολογούνται από την ποίηση του Ρίτσου τελείως διαφορετικά κείμενα, με λυρικό περισσότερο χαρακτήρα.

            Eτσι, στο δ.β. της Α΄ Γυμνασίου στην ενότητα Ο άνθρωπος και η φύση επιλέγεται το δεκάστιχο ποίημα «Τζιτζίκια στήσαν το χορό» από τη συλλογή Παιχνίδια τ’ ουρανού και του νερού από την ενότητα ΧΙΙΙ, που συνεξετάζεται με το ποίημα του Οδ. Ελύτη, «Κάτω στης μαργαρίτας το αλωνάκι», αμφότερα δηλωτικά της σχέσης του παιδιού με το φυσικό περιβάλλον, και το «Πρωινό άστρο» (32 στίχοι), στην ενότητα Η αγάπη για τους συνανθρώπους μας, αφιερωμένο στη νεογέννητη, το 1955, κόρη του Έρη (Ελευθερία), το όνομα της μητέρας του, ξεχείλισμα πατρικής τρυφερότητας

            Στο δ.β. της Β΄ Γυμνασίου ανθολογούνται: το τετράστιχο ποίημα «Τ’  άσπρο ξωκλήσι» από τη συλλογή Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, ως χαρακτηριστικό δείγμα της νεοελληνικής θρησκευτικής ζωής και παράδοσης, και τα «Ερημωμένα χωριά» (Εθνική ζωή) από την ποιητική σύνθεση Η τελευταία π.α. εκατονταετία (1942) (19 στίχοι), που προβάλλουν, με τρόπο ρεαλιστικό, την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, μετά την πτώση του αλβανικού μετώπου, που διατηρεί όμως την ελπίδα και το αγωνιστικό φρόνημα, ενώ στο εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου ανθολογούνται δύο ποιήματα, 43 στίχων: το ενδεκάστιχο «Αρχαίο θέατρο» από τη συλλογή Μαρτυρίες Α΄, ως έκφραση της ιστορικής συνέχειας ανάμεσα στον αρχαίο και νέο ελληνισμό, και η Ρωμιοσύνη (32 στίχοι), που διδάσκεται ήδη στην Α΄ Λυκείου, όπου σκιαγραφούνται παραστατικά καθημερινές σκηνές του ελληνικού καλοκαιριού στις οποίες αποτυπώνεται ο δραματικός πόνος του εθνικού διχασμού που τα χρόνια εκείνα (1945-47) ταλαιπωρούσε την Ελλάδα. Παράλληλα, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των Α΄, Β΄, Γ΄ τάξεων του Γυμνασίου, αφιερώνεται μια μόνο σελίδα για τον Ρίτσο.

            Τα νέα κείμενα του Γυμνασίου, αριθμητικώς περισσότερα (108 στίχοι) έναντι των προηγούμενων (59 στίχοι), με τις εργασίες και τις διαθεματικές δραστηριότητες, δίνουν στους μαθητές μια γενική εικόνα της ποίησης του Ρίτσου, η οποία, όμως, όπως αναφέρει η συνάδελφος Μαρία Πεσκετζή «Αναζητώντας τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γυμνασίου», Θέματα Παιδείας, 37-38 (2009), σ.σ. 242-256, είναι μονόπλευρη και παραπλανητική, αποκομμένη από τα συμφραζόμενα της ζωής και του έργου του, που δεν επιτρέπει να γνωρίσουν οι μαθητές/τριες την «κοινωνικοπολιτική οπτική ενός ασυμβίβαστου και επαναστάτη, καταδιωγμένου για τις ιδέες του, αριστερού ποιητή».

            Αντίθετα, στα Κείμενα Λογοτεχνίας της Κύπρου, που εκδόθηκαν το 2011, για το Πρόγραμμα Σπουδών Γυμνασίου, με τον ερεθιστικό τίτλο Ο λόγος ανάγκη της ψυχής, η επιλογή είναι επιτυχέστερη και συνάδει με το εύρος της ποιητικής του Ρίτσου.

            Συγκεκριμένα, στο εγχειρίδιο της Α΄ τάξης ανθολογούνται δύο ποιήματα: στην ενότητα Η Εδέμ της παιδικής ηλικίας το ακροτελεύτιο απόσπασμα από το «Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού» (Δοκιμασία), ένα λυρικό ποίημα αφιερωμένο στα παιδικά χρόνια και στην αίσθηση της χαράς και της ελευθερίας με την οποία αυτά είναι ταυτισμένα, και στην ενότητα Λαϊκή παράδοση και λογοτεχνία, με άξονα τα μοιρολόγια (Μανιάτικα, Ο Επιτάφιος θρήνος της Αειπαρθένου Μαρίας, Μ. Χιώτης, Τι έχεις μάνα;) απόσπασμα από τον Επιτάφιο, όπου η μάνα μοιρολογάει στη Θεσσαλονίκη (Μάης του 1936) το σκοτωμένο παιδί της, στη διαδήλωση των απεργών καπνεργατών.

Γιε μου, σπλάχνο των σπλάχνων μου, καρδούλα της καρδιάς μου,

πουλάκι της φτωχιάς αυλής, ανθέ της ερημιάς μου

            Στη Β΄ τάξη, στην ενότητα Η φύση της λογοτεχνίας, το τετράστιχο Κουβέντα μ’ ένα λουλούδι από τα Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, μελοποιημένο από τον Μίκη Θεοδωράκη,

            - Κυκλάμινο, κυκλάμινο, του βράχου στη σχισμάδα,

            πού βρήκες χρώματα κι ανθείς, πού μίσχο και σαλεύεις;

            - Μέσα στο βράχο σύναξα το γαίμα στάλα – στάλα,

            μαντήλι ρόδινο έπλεξα κι ήλιο μαζεύω τώρα,

και στην ενότητα Συμβολικά ταξίδια, απόσπασμα από το Εμβατήριο του Ωκεανού, όπου η θάλασσα γίνεται ταυτόχρονα σύμβολο του παρελθόντος και του μέλλοντος για δύο διαφορετικές γενιές.

            Τέλος, στην Γ΄ τάξη, στην ενότητα Τα όπλα της ποίησης – Πανανθρώπινα ιδανικά ανθολογείται απόσπασμα από τον «Αποχαιρετισμό», που γράφτηκε με αφορμή τη μάχη του Μαχαιρά (Μάρτιος 1957), όπου βρήκε μαρτυρικό θάνατο ο εικοσιεννιάχρονος υπαρχηγός της ΕΟΚΑ Γρηγόρης Αυξεντίου. Ο μέχρις εσχάτων ηρωικός αγώνας του κατά των άγγλων αποικιοκρατών αποκτά στο ποίημα οικουμενικές διαστάσεις, που σφαιρώνονται στον τόπου του μαρτυρίου.

            Έτσι βρέθηκα σε τούτη τη σπηλιά που το στόμιό της

            βλέπει ολόισια στον ήλιο

                        κι έτσι λίγο – λίγο

            να ζεσταίνεται ο ήλιος και ν’ αχνίζει στον κόρφο μας.

            Μια τεράστια βιβλιογραφία καταρτίστηκε πρόσφατα από το Ίδρυμα Απελευθερωτικού Αγώνα Ε.Ο.Κ.Α. (1955-59), αφιερωμένη σε όσους έπεσαν ή αγωνίστηκαν στον επικό αγώνα της ΕΟΚΑ που εκδόθηκε από τον Δημήτρη Ταλιαδώρο, Πρόεδρο του Συνδέσμου Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων (Βλ. Μανώλης Στεργιούλης, Μνήμη Γρηγόρη Αυξεντίου, Σημερινή, 20-3-2012).