Πόσο κριτικά προσεγγίζουμε το παρελθόν; Σαφώς περισσότερο από την προηγούμενη φορά. Τα πέντε μαθητικά ντοκιμαντέρ που διακρίθηκαν στον 2ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό ξεχώρισαν κυρίως για την πρωτότυπη, έως και ανατρεπτική, προσέγγιση της ανάγνωσης της Ιστορίας.

Οι συμμετοχές ήταν λιγότερες φέτος (40 στον αριθμό) αλλά ήταν πολύ πιο επιμελημένες δουλειές στο σύνολό τους και καθρέφτιζαν τη συνειδητή επιλογή των μαθητών και των εκπαιδευτικών να ασχοληθούν με το ιστορικό ντοκιμαντέρ. Σύμφωνα με την αποδελτίωση και μια πρώτη αποτίμηση που παρουσίασε ο Κώστας Αγγελάκος, διευθυντής της Νέας Παιδείας, στην τελετή απονομής του διαγωνισμού, δεκαπέντε (15) σχολεία από την Αττική, είκοσι τρία (23) από την Περιφέρεια και δύο (2) από την Κύπρο ασχολήθηκαν με θέματα της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Τα δεκαπέντε (15) Γενικά Λύκεια, τα δεκατρία (13) Γυμνάσια, τα οκτώ (8) ιδιωτικά σχολεία, το ένα (1) ΕΠΑΛ, τα δύο (2) Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας και το ένα (1) Μουσικό Σχολείο αποτελούν τον σχολικό «χάρτη» του φετινού διαγωνισμού. Παρά το γεγονός ότι ο διαγωνισμός προσφερόταν για το μάθημα της Ερευνητικής Εργασίας στο Λύκειο, φαίνεται πως οι περιορισμοί που έθετε η Τράπεζα Θεμάτων, ασχέτως εξελίξεων, ήταν τόσο ασφυκτικοί, ώστε κράτησαν τις συμμετοχές σε μικρό αριθμό. Η απουσία συμμετοχών από τους φοιτητές, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς, ιδίως για ένα επίκαιρο θέμα όπως αυτό του διαγωνισμού (Η Ελλάδα της κρίσης-από το παρελθόν στο παρόν) ήταν ηχηρότατη. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για αδιαφορία, αλλά πιθανό να πρόκειται είτε για έλλειψη συνεργατικού πνεύματος είτε για αμηχανία απέναντι σε κάτι νέο. Προτιμάται η οδός η πολύ ταξιδεμένη: εργασίες και γραπτές εξετάσεις.

Τα μαθητικά ντοκιμαντέρ ασχολήθηκαν φέτος περισσότερο με την ευρωπαϊκή ιστορία απ’ ό,τι στον προηγούμενο διαγωνισμό. Δεν έλειψαν θεματικές όπως η  Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, ο εμφύλιος, η εισβολή στην Κύπρο, η Ιστορία μέσα από προσωπογραφίες αλλά και η τοπική ιστορία. Δύο νέες θεματικές ήταν η ιστορία της εκπαίδευσης (μέσα από την ιστορία σχολείων) και η ιστορία της επιστήμης (CERN). Η πλειονότητα των συμμετοχών συνέδεε το ντοκιμαντέρ με το θεματικό κέντρο του διαγωνισμού, τις αντιφάσεις τον 20ο αιώνα, κι αυτό ουσιαστικά αποτέλεσε ένα από τα θετικά βήματα του διαγωνισμού. Τόσο η προσέγγιση γεγονότων όσο και η σκιαγράφηση προσώπων ανέδειξαν μια άλλη πλευρά της πραγμάτευσης του θέματος, μέσα από το πρίσμα των αντιφάσεων. Ενδεικτικά αναφέρω τα πέντε ντοκιμαντέρ που διακρίθηκαν: Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, οπότε αναγνωρίστηκε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών, έγιναν σφοδροί εκτοπισμοί πληθυσμών. Η γενιά του 1999 δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτα για τα γεγονότα του αιώνα της. Οι οικογενειακές αφηγήσεις, και όχι το σχολείο, έγιναν η αφετηρία για αναδίφηση. Ο Άλμπερτ Γκέρινγκ βρισκόταν στον αντίποδα του διαβόητου αδερφού του. Βοήθησε και έσωσε πολλούς Εβραίους την ίδια εποχή που ο αδερφός του επιδιδόταν στην Τελική Λύση. Ο Χαλκίδος Γρηγόριος βοήθησε επί δεκαετίες, σε καιρούς δεινούς για την Ελλάδα, όποιον συμπολίτη και όποια ομάδα είχε ανάγκη, ανεξαρτήτως θρησκείας. Τα έξοδα απλής συντήρησης του CERN για 10 χρόνια κοστίζουν όσο μερικές ημέρες πολέμου στο Ιράκ. Η προσφορά του είναι αδύνατο να μετρηθεί βραχυπρόθεσμα γιατί τα οφέλη αποτιμώνται σε βάθος χρόνου, και μάλιστα αθροιστικά.

Με δυο λόγια, ο διαγωνισμός έγινε πολύ πιο συνειδητά αυτή τη φορά η αφορμή για βαθύτερη ιστορική έρευνα από τους μαθητές. Αναδείχθηκαν, παράλληλα, και δύο ακόμα σημαντικά ζητήματα: η γνώση -ή η άγνοια- των γεγονότων του προηγούμενου αιώνα, των οποίων ο απόηχος φτάνει μέχρι το παρόν, και η διδακτική τους. Στην τυπική εκπαίδευση σπανίως επαρκεί ο χρόνος για να διδαχθούν τα κεφάλαια από τα βιβλία Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας. Εκτός και αν ο εκπαιδευτικός επιλέξει να διατρέξει τα κεφάλαια, ώστε οι μαθητές να έχουν ακούσει έστω και συνοπτικά για το Ολοκαύτωμα, τον Ψυχρό Πόλεμο κ.ο.κ. Δηλαδή, ό,τι συνέβη στην Ελλάδα και την Ευρώπη, τουλάχιστον, μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.

Μια από τις προτάσεις μάλλον βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας. Η προσέγγιση των μαθητών του 20ου ΓΕΛ Αθήνας, στους οποίους απονεμήθηκε το 2ο βραβείο, ήταν βιωματική. Οι μαρτυρίες γονέων και συγγενών για τις ρίζες της οικογένειας συνυφασμένες με πολέμους, εκτοπισμούς, εισβολές, δικτατορίες έφεραν στο προσκήνιο ιστορικές περιόδους φαινομενικά μακρινές για τους εφήβους. Γι’ αυτό και ήταν σαφείς στο μήνυμά τους προς τους εκπαιδευτικούς, το ΥΠΟΠΑΙΘ και το ΙΕΠ: «Διδάξτε μας την Ιστορία με τρόπο που αυτή να μας αφορά».

Ταυτότητα του διαγωνισμού

Διοργανωτές ήταν το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Ιστορική Έρευνα, Διδακτική και Νέες Τεχνολογίες» του Ιονίου Πανεπιστημίου και η Επιστημονική Ένωση «Νέα Παιδεία». Χορηγοί ήταν οι εκδόσεις Μεταίχμιο και το Studio Wayfarer, και χορηγός επικοινωνίας ήταν η Ertopen.

Ο διαγωνισμός αφορούσε μαθητές του Γυμνασίου, της Α, Β΄ και Γ΄ Γενικού και Εσπερινού  Λυκείου και ΕΠΑΛ, μαθητές των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας της Ελλάδας και της Κύπρου, καθώς και σχολείων της Ομογένειας, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές των ιστορικών και των άλλων τμημάτων κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, των ελληνικών και κυπριακών πανεπιστημίων. Θεματικό πεδίο του διαγωνισμού είναι η Σύγχρονη Ελληνική, Ευρωπαϊκή και Παγκόσμια  Ιστορία.  

Η τελετή απονομής έγινε την Παρασκευή, 17 Απριλίου 2015, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, που φιλοξένησαν την εκδήλωση.

Τα βραβευμένα ντοκιμαντέρ, καθώς και περισσότερες πληροφορίες για τον διαγωνισμό θα βρείτε στην ιστοσελίδα http://www.neapaideia-glossa.gr/2_Hist_Doc.htm