Η όποια μεταρρύθμιση επιδιώκει, υποθέτω, αφενός καλύτερες προσαρμογές του συστήματος στα νέα δεδομένα (και ζητούμενα) του τόπου και του καιρού (νέες συνθήκες, νέες ανάγκες) αφετέρου καλύτερες προσαρμογές της παρεχόμενης γνώσης στις νέες επιστημονικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις. Αυτό το τελευταίο φέρνει στην εκπαιδευτική διαδικασία ένα νέο πνεύμα, την εκσυγχρονίζει και την ανανεώνει.

Αυτό το νέο πνεύμα θα πνεύσει με την ανανέωση των μαθημάτων, των προγραμμάτων, των μεθόδων διδασκαλίας. Όλα όμως αυτά (νέα περιεχόμενα και νέος τρόπος θεώρησης των γνωστικών αντικειμένων) υλοποιούνται και γίνονται ορατά και συγκεκριμένα στο διδακτικό βιβλίο και στο διδακτικό υλικό γενικότερα. ’ρα ο τελικός αποδέκτης και φορέας του νέου πνεύματος είναι το διδακτικό βιβλίο και το σχετικό υλικό.  

Οι εκπαιδευτικές αντιλήψεις και οι διαμορφωμένες στάσεις δεν αλλάζουν ούτε με νόμους ούτε με ευχές ούτε με καλές προθέσεις και συμβουλές. Αλλάζουν μόνο αν αλλάξουμε τα εργαλεία τους δουλειάς, αυτά που χρησιμοποιούν και οι διδάσκοντες και οι διδασκόμενοι, αυτά που χρησιμοποιεί η διδακτική πράξη. Τέτοια εργαλεία είναι τα σχολικά βιβλία και το διδακτικό υλικό. Αν πχ αντί να αφηγηθεί ο διδάσκων κάποια ιστορικά γεγονότα, τα δείξει σε ταινία video και κατόπιν τα συζητήσει με τους μαθητές, όλα αλλάζουν. Αν ο φυσικός, ο χημικός, ο βιολόγος, αντί να λέει, δείχνει (με το πείραμα, το μικροσκόπιο, τον Η/Υ) όλα αλλάζουν. Αυτά ίσως είναι δύσκολα, αλλά θα πρέπει κάποτε να προχωρήσουν. Τα αναφέρω μόνο για να φανεί η σημασία του εργαλείου στην αλλαγή της διδακτικής στάσης.

Το βασικό εργαλείο παραμένει το διδακτικό βιβλίο. Για να αλλάξει αυτό και να επηρεάσει ευνοϊκά την εκπαιδευτική διαδικασία κομίζοντας ένα νέο πνεύμα, θα πρέπει να τεθούν ορισμένες προδιαγραφές, με βάση τις οποίες θα πρέπει να γράφονται τα σχολικά βιβλία.

Θα καταθέσω εδώ μερικές σκέψεις για τις προδιαγραφές. Χρειάζονται βιβλία που να περιέχουν όχι όλη την επιστημονική γνώση σε μικρογραφία, αλλά γνώση επιλεγμένη, που να περιέχει τα ουσιώδη, τα ζωντανά, αυτά που κινούν το ενδιαφέρον του μαθητή, που κινούν και προωθούν τη σκέψη του. Γνώση μετατρέψιμη, που να μπορεί να μεταφερθεί και σε άλλα πεδία εφαρμογής. ’ρα όχι βιβλία ογκώδη, με παράθεση πληροφοριών, κινητές εγκυκλοπαίδειες αλλά βιβλία ποιοτικά με στοιχεία που υπηρετούν το σκοπό της εκπαίδευσης και της διδασκαλίας του μαθήματος και που συνάδουν με το διατιθέμενο χρόνο. 

Χρειάζονται βιβλία που να δίνουν όχι μόνο ύλη αλλά και μέθοδο. Βιβλία λειτουργικά, ανοιχτά την ώρα του μαθήματος, που να αποτελούν πεδίο εργασίας (και συνεργασίας), που να βοηθούν τους μαθητές να ψάχνουν, να ανακαλύπτουν, να αυτενεργούν, να κρίνουν, να δημιουργούν με την παρότρυνση και τη συμπαράσταση του διδάσκοντα. Βιβλία ενεργητικά που δεν παθητικοποιούν το μαθητή καταδικάζοντας τον σε απομνημόνευση. Βιβλία εποπτικά με εικόνες και σχεδιαγράμματα, με ασκήσεις που να συνδυάζουν τη μάθηση με το παιχνίδι, χαρούμενη γνώση, σε γλώσσα εύληπτη όχι βαρύγδουπη, εξειδικευμένη και σπουδαιοφανή.

Τέλος χρειάζονται βιβλία με σαφείς στόχους σε κάθε ενότητα, με βήματα για την κατάκτησή τους, με έλεγχο καθ’ οδόν, με φύλλο αξιολόγησης (της διδασκαλίας και του μαθητή) στο τέλος της κάθε ενότητας, αλλά και με ανακεφαλαιωτικά φύλλα αξιολόγησης κατά διαστήματα.

Μόνο αν κινηθούν σ’ αυτή την κατεύθυνση τα προγράμματα σπουδών και αν γραφτούν σ’ αυτές τις βάσεις τα σχολικά βιβλία μπορούμε να ελπίζουμε πως θα πνεύσει ένα νέο πνεύμα, ζωογόνο και δημιουργικό στη βαρέως νοσούσα εκπαίδευση.