Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά προβάλλεται η ανάγκη ανάδειξης της αριστείας και αξιοποίησής της στην προοπτική της καινοτομίας και της βελτίωσης της επιστήμης, της έρευνας, της τεχνολογίας και της οικονομίας... Η αριστεία φαίνεται να αποτελεί τη λέξη κλειδί  σε όλους τους αναπτυξιακούς σχεδιασμούς. Η πολιτική αυτή της αριστείας, που σταδιακά φαίνεται να επηρεάζει όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, παίρνει μάλιστα τέτοιες διαστάσεις, ώστε θεωρείται προϋπόθεση βιώσιμης λειτουργίας και ανάπτυξης των κρατών.

Και όπως είναι φυσικό μια τέτοια πολιτική δεν αφήνει αλώβητο τον εκπαιδευτικό χώρο. Η δράση για την τεκμηρίωση και την ανάδειξη της αριστείας στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, οι ποικίλοι διαγωνισμοί αριστείας που αφορούν εκπαιδευτικούς και σχολεία, το νέο σύστημα επιλογής των μαθητών των πειραματικών σχολείων είναι μερικά τέτοια παραδείγματα. Η ανάδειξη λοιπόν των αρίστων επιστημόνων, των αρίστων ερευνητών, αλλά και των αρίστων δασκάλων και μαθητών αποτελεί την προϋπόθεση για την ανάπτυξη, την πρόοδο αλλά και την ίδια την υπόσταση της πολιτείας και ων θεσμών της. Πρέπει ωστόσο να αναρωτηθούμε σε ποια ανάπτυξη αναφερόμαστε, με ποιους όρους και  ποια κριτήρια και ποιους στόχους. Γιατί ο λόγος της αριστείας που σταδιακά συγκροτείται, διαφορετικός από τον αντίστοιχο της αρχαιότητας, φαίνεται να καλύπτει εντέχνως, με το πρόσχημα της καινοτομίας και της ανάπτυξης, την αριστοκρατική του διάσταση, την οικονομική του στόχευση και τον αναπαραγωγικό κοινωνικό του χαρακτήρα.  

Σε ποιο πλαίσιο όμως συγκροτείται αυτός ο λόγος στη χώρα μας; Στην Ελλάδα της κρίσης για παράδειγμα, το δημόσιο Πανεπιστήμιο που μαστίζεται πραγματικά από τη δραστική μείωση του ανθρώπινου δυναμικού και τη δραματικό περιορισμό της χρηματοδότησης από δημόσιους πόρους καλείται να γίνει άριστο. Αξιολογούμενο μάλιστα με οικονομικού τύπου αναπτυξιακά κριτήρια, που περιορίζουν σημαντικά το πεδίο παρέμβασης των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, εάν δεν το ακυρώνουν. Με ανάλογα κριτήρια αριστείας προσδιορίζονται και οι όροι επιλογής των μαθητών για τα πρότυπα και - κατ’ ευφημισμόν – πειραματικά  σχολεία, σε οικονομικές συνθήκες που δεν επιτρέπουν σε παιδιά από τα λιγότερο ευνοημένα περιβάλλοντα να αντεπεξέλθουν στις σκληρές ανταγωνιστικές απαιτήσεις ενός επιλεκτικού συστήματος. Για να μην αναφερθούμε στα «εκπαιδευτικά» κριτήρια αυτής της επιλογής ή στην ασυμβατότητα του πειραματισμού και της καινοτομίας με την αριστεία.  Γιατί στην προοπτική της αριστείας τα «πειραματικά» σχολεία χάνουν και την δυνατότητα να δοκιμάζουν, ακυρώνοντας με αυτό τον τρόπο και τον πειραματικό τους χαρακτήρα.

Και τι σημαίνει για το σχολείο αυτή η αντίληψη και η στάση που σταδιακά διαμορφώνεται; Πολλά είναι τα ερωτήματα που προκύπτουν: Ποιοι είναι οι άριστοι και πώς δημιουργούνται; Ποιες συνθήκες ευνοούν την ανάδειξη ατής της αριστείας και τι αυτό σημαίνει αυτό για τους «μη αρίστους»; Και ποιους στόχους τελικά υπηρετεί αυτή η πολιτική επιλογή; Γιατί έρευνες εδώ και δεκαετίες έχουν αποδείξει με ατράνταχτα στοιχεία ότι πολιτισμικοί και κοινωνικοί είναι οι λόγοι της κατηγοριοποίησης των μαθητών. Η αριστεία λοιπόν έρχεται να νομιμοποιήσει αυτή την ανισότητα, αν δεν την αναπαράγει. Και οι ανάγκες της αγοράς  σε ένα παγκοσμιοποιημένο τοπίο επιβάλλουν την επικράτηση αυτών των πολιτισμικά και κοινωνικά ευνοημένων μέσα από την χρηματοδότηση των δικτύων αριστείας σε ένα ελεγχόμενο προκαθορισμένο πλαίσιο ανάπτυξης. Γιατί είναι γνωστό ότι οι κλασικές οικονομίες παραγωγής αγαθών έχουν πλέον μετατραπεί σε οικονομίες γνώσης.

Και σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον που η κοινωνική πρόοδος αντικαθίσταται από την τεχνολογική ανάπτυξη και η ποιότητα ζωής αποτιμάται με οικονομικά κριτήρια η αριστεία αποτελεί μηχανισμό επιλογής των κυρίαρχων σε όλους τους τομείς. Οι εναλλακτικοί ωστόσο όροι ύπαρξης, οι λιγότερο οικονομοκεντρικοί; Η ανάγκη μας για μια ποιότητα ζωής που δεν προσδιορίζεται από τα αναπτυξιακά προγράμματα; Ο παιδευτικός ρόλος της εκπαίδευσης και η πνευματική της διάσταση; Οι προσδοκίες και τα οράματά μας για μια εκπαίδευση χωρίς περιθωριοποιήσεις και αποκλεισμούς; Θυσιάζονται όλα στο βωμό της οικονομικής ανάπτυξης; Δεν οφείλουμε να αναζητήσουμε και να συγκροτήσουμε και πάλι έναν αντίπαλο λόγο;