Όταν, στα τέλη της δεκαετίας του πενήντα, τελείωνα την Ευαγγελική Σχολή της Νέας Σμύρνης, στην εβδόμη τάξη διδασκόμαστε τον Κρίτωνα, του Πλάτωνα και στην ογδόη την Αντιγόνη του Σοφοκλή με δύο λαμπρούς φιλολόγους, τον Σακελλάριο Ψαρά και τον Νικόλαο Λυκούρεσι - Γυμνασιάρχη - αντίστοιχα. Λαμπροί φιλόλογοι, λαμπρή διδασκαλία.

Γιατί διδασκόμαστε όμως αυτά τα κείμενα; Υποθέτω πως ο κύριος λόγος ήταν το ιδεολογικό τους περιεχόμενο. Στην Εβδόμη, στα δεκαεφτά μας χρόνια, βλέπαμε ζωντανό το παράδειγμα ενός ανθρώπου καθόλου τυχαίου αλλά “επώνυμου”, θα λέγαμε σήμερα, που ενώ η πολιτεία τον καταδίκασε σε θάνατο μάλλον άδικα, και ενώ του προσφερόταν η δυνατότητα να αποδράσει εύκολα από το δεσμωτήριο (ο πλούσιος φίλος και μαθητής του Κρίτων είχε φροντίσει για όλα αυτά, ο άνθρωπος, ο φιλόσοφος Σωκράτης δηλαδή, ο κεντρικός ήρωας όλου του Πλατωνικού έργου, επιλέγει συνειδητά το θάνατο και την υποταγή στην (έστω και άδικη) καταδικαστική απόφαση της πολιτείας, διότι πιστεύει - και αυτό ακριβώς είναι το μεγάλο δίδαγμα -ότι ο πολίτης οφείλει σταθερή και μόνιμη υπακοή στους νόμους, όσο αυτοί ισχύουν. Και πίνει το κώνειο. Βεβαίως γίνονταν οι σχετικές συζητήσεις στην τάξη, υπήρχαν οι διαφωνίες (- μα αφού η καταδίκη ήταν άδικη!- ναι, αλλά ποιός θα κρίνει αν ήταν άδικη;) αλλά σίγουρα παίρναμε σε μια κρίσιμη ηλικία ένα μάθημα πολιτικής αγωγής. ’λλοι θα έλεγαν ίσως ότι αυτό το μάθημα βόλευε το πολιτικό σύστημα που θέλει τους πολίτες υπάκουους για να κάνει ό,τι θέλει ανεμπόδιστα και θα θεωρούσαν το κείμενο αντιπαιδαγωγικό. Απόψεις...

Στην Ογδόη όμως, με τη διδασκαλία της Αντιγόνης παίρναμε ένα μάθημα πολιτικής ανυπακοής. Η Αντιγόνη έθαψε το νεκρό αδελφό της Πολυνείκη, παραβαίνοντας συνειδητά την εντολή του Κρέοντα και τώρα είναι έτοιμη να τιμωρηθεί γι' αυτό, δηλαδή να θανατωθεί. Αμετανόητη βαδίζει προς το θάνατο. Γιατί μας δίδασκαν αυτό το κείμενο; Πέρα από τις άλλες λογοτεχνικές αρετές του, το επέλεγαν, πιστεύω, επειδή το κεντρικό δίδαγμά του έδειχνε θρησκευτικό. Μας έλεγε πως όταν μια ανθρώπινη εντολή έρχεται σε αντίθεση με τον άγραφο θεϊκό νόμο, που εν προκειμένω είναι η υποχρέωση ταφής του νεκρού, θα πρέπει να υπακούμε στο νόμο του θεού, όποιο κι αν είναι το τίμημα. Κι εδώ πάλι είχαμε ζωηρές συζητήσεις και διαφωνίες (Ποιός ορίζει τελικά το νόμο του Θεού, το ιερατείο; η παράδοση; Το ιερατείο και η παράδοση είναι πάνω από την πολιτεία και τους νόμους; Μα ο νεκρός ήταν ο αδελφός της, κ.α.). Γόνιμοι προβληματισμοί.

Σε αντίθεση με τον Σωκράτη, τη στάση του οποίου δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε, η Αντιγόνη μας άρεσε, ταίριαζε και με την ηλικία μας, ήταν συναισθηματική, αναρχική, αντιεξουσιαστική και οπωσδήποτε πιο ανθρώπινη από τον αυταρχικό και σκληρό Κρέοντα. Πάντως και στις δύο περιπτώσεις είμαστε με τον αδύναμο, με τον αδικημένο, δε θέλαμε να θανατωθούν, τους βλέπαμε σαν θύματα της εξουσίας. Οι ίδιοι όμως φαίνεται πως δεν είχαν πρόβλημα με το θάνατο (αν και η Αντιγόνη κάπου “σπάει”) αφού ήταν βέβαιοι για τη μεταθανάτια ζωή και την εκεί δικαίωση τους από την αλάθητη θεία δικαιοσύνη.

Αυτό το τελευταίο αιτιολογεί τη γενναία στάση και αποτελεί και για τις δύο περιπτώσεις το βαθύτερο (και λανθάνον) δίδαγμα. Έτσι το όλο συνιστά ένα μάθημα πολιτικής κοινωνικοποίησης με μεταφυσικές προεκτάσεις.