Εδώ που έχουμε φτάσει, το πρώτο ζητούμενο είναι να καταφέρουμε να σταθούμε στα πόδια μας, ως χώρα και ως λαός, και σταδιακά να βγούμε από την κρίση, όχι γονατισμένοι, ούτε παραπαίοντας, αλλά όρθιοι και πιο ώριμοι: με μεγαλύτερη αυτογνωσία.

Αυτό θα προκύψει αφενός από την εμπειρία της δοκιμασίας και από τη ντροπή της ταπείνωσης (για την οποία κάποιοι θα έπρεπε να λογοδοτήσουν), αφετέρου και κυρίως από τη θέλησή μας να αναζητήσουμε και να κατανοήσουμε τις αιτίες του κακού βάζοντας βαθιά το νυστέρι στις αιμάσσουσες ακόμη πληγές.

Να τις αναζητήσουμε στρεφόμενοι όχι μόνο προς τα έξω ασκώντας κριτική και στηλιτεύοντας τους “κακούς άλλους” (τους ανίκανους πολιτικούς, τους σκληρούς γερμανούς, τους άσχετους τροϊκανούς κ.α.) και καταφεύγοντας σε θεωρίες συνωμοσίας, φθόνους και ανομολόγητες προθέσεις (να βάλουν π.χ. χέρι στον υποθαλάσσιο πλούτο μας, τον οποίο εμείς θα διαχειριστούμε, υποτίθεται, μόνοι μας, ενώ ακόμη δε μπορούμε να διαχειριστούμε τα σκουπίδια)

Όχι ότι όλ’ αυτά, και άλλα βέβαια, δεν ισχύουν, περισσότερο ή λιγότερο το καθένα, και ότι πρέπει να τα παραβλέψουμε – αντίθετα: πρέπει να έχουμε τα μάτια μας δεκατέσσερα, να παρακολουθούμε τις κινήσεις, να διαβλέπουμε τις προθέσεις, να είμαστε εκεί που λαμβάνονται οι αποφάσεις και να τις επηρεάζουμε κατά δύναμη
 Αυτά είναι απαραίτητα αλλά δεν ενισχύουν την αυτογνωσία μας.

Την αυτογνωσία μας θα ενισχύσει και στην ωριμότητα θα οδηγήσει η στροφή προς τα μέσα: ενδοσκόπηση και αυτοκριτική, με την πεποίθηση ότι κανένας δεν πρόκειται να μας σώσει, αν δε θελήσουμε και αν δε φροντίσουμε να σωθούμε μόνοι μας. Ενδοσκόπηση και αυτοκριτική λοιπόν για να βρούμε τα εσωτερικά αίτια της κρίσης, για να τα πολεμήσουμε: την εξαχρείωση των πολιτικών ηθών, την παθολογία των θεσμών, τη διαφθορά και την ανομία, το πελατειακό κράτος, την αδιαφορία για το δημόσιο, το αυγό του φιδιού που εκκολάπτεται στο ναό της δημοκρατίας. Αλλά προπαντός να δούμε το έλλειμμα παραγωγής και εργατικότητας.

Όλοι μιλούν για ανάπτυξη ως αντίδοτο στην ύφεση. Πως θα γίνει όμως η ανάπτυξη χωρίς παραγωγή; Ανάπτυξη χωρίς παραγωγή σημαίνει πάλι αναπτυξιακή φούσκα με δανεικά, σαν αυτή που μας οδήγησε εδώ. Δε γίνεται ανάπτυξη χωρίς παραγωγή και δε γίνεται παραγωγή χωρίς εργατικότητα. Η ανεργία, στο βαθμό που δεν είναι τεχνητή και πολυτελείας, αντιμετωπίζεται με την παραγωγική δραστηριότητα και με τη διάθεση για εργασία. Η παραγωγική δραστηριότητα και η εργασιακή απασχόληση προϋποθέτουν φυσικά οργάνωση του κράτους και εύρυθμη λειτουργία των θεσμών και των νόμων. Προϋποθέτουν επίσης την εκπόνηση και την εκτέλεση ενός αναπτυξιακού σχεδίου βασισμένου στην παραγωγή και την αξιοποίηση κάθε δυνατότητας ικανής να μειώσει τα έξοδα και να αυξήσει τα έσοδα του κράτους.

Σε μια τέτοια προσπάθεια συνολικής ανόρθωσης η παιδεία καλείται να παίξει καθοριστικό ρόλο, διότι από την εκπαιδευτική ανόρθωση θα προκύψουν, και κυρίως θα στερεωθούν, όλες οι άλλες. Η εκπαιδευτική ανόρθωση όμως απαιτεί τολμηρές αποφάσεις επί της ουσίας (όχι πλέον “μπαλώματα” ή επιστροφές σε ξεπερασμένα σχήματα) που προφανώς θα βλάπτουν κατεστημένα συμφέρονται και προνόμια κακώς κεκτημένα. Άρα; Θα την επιχειρήσουμε με όσο γίνεται ευρύτερη συναίνεση ή θα την αναβάλουμε και πάλι επ’ αόριστον;