[17/11/2021]

Μεταξύ Νοεμβρίου 2018 και Ιουνίου 2019 εκδόθηκαν νέα Προγράμματα Σπουδών (ΠΣ) για το μάθημα της Ιστορίας από το Δημοτικό μέχρι και το Λύκειο (ΦΕΚ 5222, Β΄/21-11-2018, ΦΕΚ 959, Β΄/21-3-2019, ΦΕΚ 2020, Β΄/3-6-2019). Στα Προγράμματα αυτά, προϊόν επίπονης και αφιλοκερδούς εργασίας πολυμελούς ομάδας πανεπιστημιακών και εκπαιδευτικών της πράξης, αποτυπωνόταν οι σύγχρονες οπτικές της Διδακτικής Μεθοδολογίας της Ιστορίας, συνδυαζόταν με ισορροπημένο τρόπο η χρονολογική διάταξη της ύλης με τη θεματική, διατυπώνονταν σαφείς διδακτικοί στόχοι σε αντιστοίχιση με ενδεικτικές διδακτικές δραστηριότητες και διδακτικά μέσα και, τέλος, αφηνόταν σημαντικό περιθώριο ελευθερίας στους εκπαιδευτικούς. Δυστυχώς, τα προγράμματα αυτά καταργήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2020 αναπολόγητα και αναξιολόγητα, ενώ προσωρινά επανήλθαν σε ισχύ τα παλιότερα ΠΣ. Τότε το ΙΕΠ υποστήριξε ότι τα καταργημένα ΠΣ «είχαν σημαντικά επιστημονικά και παιδαγωγικά προβλήματα και διακρίνονταν για την αποσπασματικότητά τους. Τα μειονεκτήματα αυτά προκάλεσαν την κριτική της επιστημονικής κοινότητας των ιστορικών και όχι μόνο. Επιπλέον, την εκπόνηση των εν λόγω προγραμμάτων δεν ακολούθησε η έκδοση σχολικών βιβλίων για την υποστήριξή τους στη σχολική πράξη».

Τώρα δημοσιεύτηκαν τα «νέα» ΠΣ της Ιστορίας, τα οποία όμως δεν είναι καθόλου νέα, γιατί αποτελούν ένα συνονθύλευμα πρόχειρων αντιγραφών από προηγούμενα προγράμματα, γενικών μεθοδολογικών αρχών και μεγαλόστομων διακηρύξεων (τι είναι η ιστορία, ποιοι είναι οι γενικοί σκοποί διδασκαλίας, μεθοδολογία της ιστορικής επιστήμης κ.λπ.), χωρίς όλα αυτά να αντιστοιχούν στο «διά ταύτα». Πέρα από κάθε αμφιβολία τα «νέα» ΠΣ:

1. Κινούνται (τουλάχιστον του Δημοτικού και του Γυμνασίου) στο πλαίσιο του ακλόνητου παπαρρηγοπούλειου σχήματος (Ιστορία Αρχαία, Βυζαντινή – Μεσαιωνική, Νεότερη – Σύγχρονη), αλλά στο Λύκειο εισάγουν είδος Θεματικής Ιστορίας που ερανίζεται στοιχεία ακόμη και από τις παλιότερες εκδοχές της (από την εποχή ακόμη του εγχειριδίου της Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου «Εισαγωγή στις ιστορικές σπουδές», το 1978).
2. Αναφέρονται, εντελώς ψευδεπίγραφα, σε «νεωτερικά» στοιχεία της Διδακτικής Μεθοδολογίας και των Θεωριών Μάθησης, όπως μαθητοκεντρική μάθηση, ενεργή εμπλοκή του μαθητή στη μαθησιακή διαδικασία, εννοιοκεντρική οργάνωση της διδασκαλίας, διαθεματικές προσεγγίσεις, διαδικαστική γνώση, κριτική επεξεργασία πηγών, χρήση πολυτροπικού υλικού, σύνδεση με τοπική ιστορία κ.λπ. κ.λπ. Όταν, όμως, περνούν στο «διά ταύτα», εκεί παρατίθεται ένας κατάλογος περιεχομένων, όπως γινόταν από το 1899 και για έναν αιώνα περίπου, αναμεμειγμένος με «προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα», τα οποία προσιδιάζουν απολύτως στον συμπεριφορισμό. Έτσι, οι εισαγωγικές διακηρύξεις στην ενότητα «Διδακτική πλαισίωση – σχεδιασμός μάθησης» καθίστανται «απλούς τριγμός και πάταγος οδόντων».
3. Συγχέουν μεταξύ τους θεμελιώδεις έννοιες της παιδαγωγικής επιστήμης, ιδίως της Θεωρίας των Προγραμμάτων. Ενδεικτικά:

• Αγνοούν τη διαφοροποίηση μεταξύ σκοπών (τι) και στόχων (πώς).
• Οι σκοποί διδασκαλίας είναι αντιφατικοί: π.χ. πώς θα συμβιβαστεί η καλλιέργεια της κριτικής ιστορικής σκέψης (ανοιχτή κατάσταση) με τη μονοδιάστατη καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον;
• Κάνουν λόγο για προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα, ενώ ουσιαστικά πρόκειται για ειδικούς σκοπούς ή, μερικές φορές, γενικόλογες δραστηριότητες.
• Εισάγουν την καινοφανή διατύπωση «Αναλυτική απεικόνιση του προγράμματος σπουδών», εννοώντας ίσως το αναλυτικό πρόγραμμα, αλλά μεταθέτουν στο μέλλον τον προσδιορισμό των ωρών διδασκαλίας για κάθε θεματική ενότητα.
• Αναφέρονται στη σημασία της διαδικαστικής γνώσης, αλλά επιμένουν στη δηλωτική και θέτουν στο περιθώριο την εμπλαισιωμένη γνώση.
• Χρησιμοποιούν θεμελιώδη μαθησιακά στοιχεία φύρδην μίγδην, π.χ. δεξιότητες αντί για ικανότητες

4. Ενώ αναφέρονται συχνά στον μαθητή (ηλικία, ενδιαφέροντα κ.λπ.), τον αγνοούν συστηματικά. Η διδακτική έρευνα δείχνει ότι

• οι μαθητές βαριούνται την επανάληψη θεμάτων (Δημοτικό – Γυμνάσιο)
• οι μαθητές, ειδικά του Λυκείου, ενδιαφέρονται κυρίως για τη Σύγχρονη Ιστορία (20^ος και 21^ος αι.), η οποία όμως με τα «νέα» ΠΣ βρίσκεται στο περιθώριο
• η έλλειψη επαρκών διδακτικών πόρων για όλες τις θεματικές ενότητες αναγκάζει τους εκπαιδευτικούς να εστιάζουν στην «πεπατημένη»
• η επεξεργασία «συγκρουσιακών» θεμάτων απαιτεί τη διαμόρφωση θετικού μαθησιακού περιβάλλοντος μέσα την τάξη (οπότε πώς θα εξεταστούν τέτοια θέματα με στερεοτυπικούς γενικούς σκοπούς και με ποιο υλικό;).

5. Κρίσιμο στοιχείο στη διδασκαλία είναι η καλή εκπαίδευση και η παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών. Το ποιοι, όμως, θα διδάξουν το μάθημα αφήνεται για αργότερα. Θα προσδιοριστεί πρώτα ο διαθέσιμος διδακτικός χρόνος για κάθε ενότητα και θα ακολουθήσει η ανάθεση διδασκαλίας στους εκπαιδευτικούς. Τόσο καλά!
6. Εν ολίγοις:

• Τα νέα ΠΣ δεν είναι δυνατό να αξιολογηθούν στα σοβαρά, γιατί αποτελούν ένα απελπιστικά πρόχειρο συνονθύλευμα από παλιότερα προγράμματα, από καινοτόμες προτάσεις που ποτέ δεν εφαρμόστηκαν (ΠΣ 2018-2019), από κακοχωνεμένες ιδέες για το τι είναι πρόγραμμα, διδασκαλία και μάθηση, από αντιφατικά και αλληλοσυγκρουόμενα μεταξύ τους στοιχεία. Πώς, λοιπόν, θα αξιολογηθούν τα ΠΣ και από ποιους; Και με ποιες επιστημολογικές προϋποθέσεις, τη στιγμή που αποτελούν προϊόν χυλού που έχει εξαχθεί από το blender της σκληρής παράδοσης με καρυκεύματα εκσυγχρονιστικά;
• Στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να εκληφθούν ως προγράμματα παραδοσιακού τύπου με μια εισαγωγική έκθεση ιδεών που θυμίζει τις αγωνιώδεις προσπάθειες υποψηφίων στις πανελλαδικές εξετάσεις να τα πουν όλα (κατά τις υποδείξεις των φροντιστών τους), καταλήγοντας να μην λένε τίποτε.
• Κλειδί στη διαδικασία μάθησης είναι ο εκπαιδευτικός, για τον οποίο τίποτε ουσιαστικό δεν λέγεται πέρα από τις τυπικές ανοησίες για δήθεν επιμόρφωση που θα ακολουθήσει. Είναι, άλλωστε, γνωστό ότι στην πράξη υπάρχει ένα αναλυτικό πρόγραμμα, αυτό που εφαρμόζεται σε κάθε τάξη ξεχωριστά. Και γι’ αυτό απαιτείται καλά εκπαιδευμένος και εμπνευσμένος εκπαιδευτικός.
• Παρά το όσα διακηρύσσονται για την ενίσχυση της αυτονομίας του σχολείου και τη βελτιωτική μορφή της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών, τα «νέα» ΠΣ είναι δεσμευτικά, περιορίζοντας, εν όψει και της γραφειοκρατικής αξιολόγησης, ακόμη περισσότερο την ελευθερία του εκπαιδευτικού.
• Σύμφωνα με τις εξαγγελίες του Υπουργείου και του ΙΕΠ θα ακολουθήσει η συγγραφή του κακώς λεγόμενου «πολλαπλού βιβλίου» (τρία βιβλία για κάθε τάξη). Πέρα από το ότι αυτό που λένε δεν είναι πολλαπλό αλλά δυνατότητα επιλογής (να δούμε πώς θα συμβιβαστεί αυτό με τους οδοστρωτήρες των πανελλαδικών και της τράπεζας θεμάτων), σε τι θα διαφέρει το ένα βιβλίο από τα άλλα, τη στιγμή που τα «νέα» ΠΣ είναι απολύτως δεσμευτικά και κατ’ ουσία παραδοσιακά;

7. Μία ακόμη παρατήρηση: απαραίτητο προσόν διορισμού για τους εκπαιδευτικούς θεωρείται το Πιστοποιητικό Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας. Μήπως θα έπρεπε να ζητείται σχετικό πιστοποιητικό και από τους συντάκτες των Προγραμμάτων Σπουδών;

8. Κλείνω με ένα ευτράπελο, για να ελαφρύνω κάπως την ατμόσφαιρα. Η κ. υπουργός σε πρόσφατες συνεντεύξεις της (π.χ. Η Καθημερινή, Το Βήμα, Έθνος, CNNgr), αναφερόμενη στα «πρωτοποριακά» προγράμματα σπουδών που θα αλλάξουν επιτέλους το γκρίζο τοπίο της σχολικής εκπαίδευσης, επέλεξε –προφανώς όπως της υπέδειξαν οι σύμβουλοί της– να χρησιμοποιήσει το παράδειγμα της Ιστορίας, για να δείξει ότι τελειώνει η «παπαγαλία». Είπε, λοιπόν, ότι τα παιδιά δεν θα αποστηθίζουν πλέον για τον Τρικούπη ή τον Βενιζέλο ξερά γεγονότα (τι έκαναν, τι επιδίωξαν κ.λπ.), αλλά θα στραφούν σε σύγχρονες μαθησιακές δραστηριότητες, σε κριτικές και βιωματικές προσεγγίσεις. Λ.χ. «Αντί να αποστηθίζουν τι έκανε ο …, θα καλούνται να γράψουν μια επιστολή σαν να είναι ο …, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα της συγκεκριμένης εποχής». Οι μαθητές, δηλαδή, θα μπορέσουν να αφομοιώσουν τα «δεδομένα της… εποχής» μέσα σε 30 – 40 λεπτά και θα γράψουν «ένα γράμμα […] έτσι, για να μιλήσουν λίγο μαζί μας», όπως θα ’λεγε και ο Πάριος. Εδώ γελάμε, αλλά με κομμένη την ανάσα. Το παράδειγμα θυμίζει παλιότερο θέμα των πανελλαδικών εξετάσεων, με το οποίο ζητούνταν από τους υποψηφίους με βάση δύο κειμενάκια 15 και 10 σειρών αντίστοιχα να εξηγήσουν γιατί έχασε ο Βενιζέλος τις εκλογές του 1920! Ο καημένος ο Βενιζέλος πέθανε, χωρίς ποτέ να μπορέσει να το καταλάβει. «Ε, ρε γλέντια! Γεια σου, ξυπόλητη οικογένεια... Όπα! Όπα!».

Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης

τ. καθηγητής Διδακτικής Μεθοδολογίας και Ιστορίας της Εκπαίδευσης,

τ. κοσμήτορας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ.