[17/11/2021]
Από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις Ελλήνων συγγραφέων που το λογοτεχνικό έργο τους καταπιάνεται με τη θεματική της οικολογικής κρίσης είναι αναμφίβολα ο Μιχάλης Μοδινός (γ. 1950). Ο συγγραφέας προσήλθε αργά στην πεζογραφία αλλά ετοιμοπόλεμος: με πλούσια τεχνοκρατική γνώση στις πολιτικές του περιβάλλοντος, ερευνητικό μόχθο, αλλά και πολυταξιδεμένος, με αναγνωστική επάρκεια και πείρα ζωής. Μηχανικός και περιβαλλοντολόγος, από τους πρωτεργάτες θεωρητικούς και ακτιβιστές του οικολογικού κινήματος τη δεκαετία του 1980, όταν και διηύθυνε το περιοδικό Νέα Οικολογία, έχει παράλληλα πλούσιο δοκιμιακό και ερευνητικό έργο γύρω από τις αναπτυξιακές πολιτικές και τη σχέση τους με το περιβάλλον και την οικολογία.
Από το 2005 οπότε και στράφηκε στην πεζογραφία και τη λογοτεχνική κριτική (ένθετο «Βιβλιοδρόμιο» της εφ. Τα Νέα) παραμένει μια ευδιάκριτη φωνή στο λογοτεχνικό στερέωμα, ανάγοντας σε κεντρική θεματική στο πεζογραφικό του έργο την οικολογία, την πολιτική γεωγραφία και την ανθρώπινη περιπέτεια της περιπλάνησης στον κόσμο. Έχοντας στο ενεργητικό του εννιά βιβλία (Χρυσή ακτή 2005, Ο μεγάλος Αμπάι 2007, Επιστροφή 2009, Η σχεδία 2011, Άγρια Δύση 2013, Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία 2014, Εκουατόρια 2016, Το πλέγμα 2018, Παραγουάη 2020) και ένα κρατικό βραβείο μυθιστορήματος (2017), η λογοτεχνική και ευρύτερα πολιτική σημασία του έργου του είναι επικυρωμένη από την κριτική και εγνωσμένη από το αναγνωστικό κοινό.
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον στην περίπτωσή του είναι ότι επιχειρεί να θέσει τα ερωτήματα και τις σκέψεις που τον έχουν απασχολήσει ως επιστήμονα, ερευνητή και τεχνοκράτη σε μια ανήσυχη και εξωστρεφή πεζογραφία, χωρίς η στοχαστική διάθεση και οι ιδέες που την περιβάλλουν, να αποστερούν την αναγνωστική αισθητική απόλαυση. Η φόρμα του μυθιστορήματος, κατεξοχήν είδους της νεωτερικότητας, υπηρετεί ιδανικά το συνεκτικό συγγραφικό πρόγραμμα του Μοδινού, που αναλαμβάνει τη «λογοτεχνική αποκατάσταση της φύσης» (Δ. Ραυτόπουλος), ενσωματώνοντας έντεχνα τη δοκιμιακή γραφή.
Υπόβαθρο της προβληματικής γύρω από την περίπλοκη σχέση του ανθρώπου με τη φύση που αναπτύσσεται στα μυθιστορήματά του είναι ο κουρασμένος από τις αντιφάσεις του αστικού πολιτισμού δυτικός άνθρωπος και το αίσθημα υπαρξιακής ασφυξίας και οικολογικού αδιεξόδου που προκύπτει από τον σύγχρονο καταναλωτικό τρόπο ζωής. Οι ήρωές του συχνά επιχειρούν τολμηρές αποδράσεις από την ανία, υπακούοντας στο κάλεσμα της φύσης και αναζητώντας την περιπέτεια και την ουτοπία σε παρθένους και εδεμικούς μακρινούς εξωτικούς τόπους.
Αν εξετάσουμε το έργο του Μοδινού από τη σκοπιά της κριτικής στο κυρίαρχο διεθνοποιημένο αναπτυξιακό μοντέλο, την επίπλαστη ευημερία και τον άπληστο ευδαιμονισμό με τις καταστροφικές συνέπειες για το φυσικό περιβάλλον και τον άνθρωπο, μπορούμε να διακρίνουμε μια πρόθεση λογοτεχνικής «αντι-παγκοσμιοποίησης». Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι το πλανητικό βλέμμα του Μοδινού απλώνεται, χωρίς οριενταλιστική ή ευρωκεντρική διάθεση, στις μυθολογίες της Αφρικής, της Λατινικής και Βόρειας Αμερικής και μολονότι ο συγγραφέας είναι πνευματικό τέκνο του Διαφωτισμού, δεν αποκρύπτει τη δυτική γεωπολιτική επιβολή.
Ωστόσο, η κριτική διάσταση του μυθοπλαστικού έργου του Μοδινού δεν περιορίζεται στη μονοσήμαντη και ίσως εύκολη καταγγελία του συστήματος, αλλά είναι περισσότερο σύνθετη. Ο κριτικός προσανατολισμός του αφορά και την πολιτική οικολογία στις διάφορες ακτιβιστικές και ενίοτε γραφικές της εκδοχές που με την ανεδαφικότητα και τη νοσταλγική τους προσέγγιση μάλλον εμποδίζουν παρά υποβοηθούν τη δυναμική των οικολογικών ιδεών. Έτσι, η αγάπη των ηρώων του για την άγρια φύση και τις ουτοπικές εξερευνήσεις δεν αποτελεί ένδυμα που αποκρύπτει το μίσος κατά των ανθρώπων και τη φενάκη της αντιπροόδου, όπως συχνά συμβαίνει με ακραίες προσεγγίσεις της οικολογικής κουλτούρας.
Η οικολογική ματιά του Μοδινού είναι υποψιασμένη για την πολιτική γεωγραφία και τη γεωπολιτική των αιώνων της νεωτερικότητας, δίνοντας ταυτόχρονα πολυπρισματικές ερμηνείες των οικονομικών/εμπορικών και εργασιακών σχέσεων που χαρακτηρίζουν τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Πρόκειται επομένως για μια κατά βάθος πολιτική λογοτεχνία, που με τον κοσμοπολιτισμό και την διεθνιστική της προοπτική, αν μου επιτρέπεται ο παραλληλισμός, πιάνει το νήμα από τα μεγάλα ελληνικά έργα της δεκαετίας του 1960, όπως οι Ακυβέρνητες Πολιτείες του Τσίρκα, μεταφέροντας στη λογοτεχνία μας πιο σύγχρονες και καυτές κοινωνικές θεματικές, είτε τοποθετώντας τις ιστορίες του στον 18ο αιώνα του Διαφωτισμού και της Βιομηχανικής Επανάστασης είτε στη δεκαετία του 1960 και την εποχή μας.
Το αποτέλεσμα είναι ένα σύνθετο και πολυσήμαντο λογοτεχνικό έργο ενός συγγραφέα με οικολογική εγρήγορση, χωρίς φολκλορική, ελληνοκεντρική ή νεοηθογραφική διάθεση, με γεωγραφικό και τοπολογικό ενδιαφέρον τόσο για την Ελλάδα και την Ευρώπη όσο και για τον Τρίτο κόσμο. Ο Μοδινός παρακολουθεί την ξένη λογοτεχνία, κλασική και σύγχρονη, και ιδίως τις μετα-αποικιακές συζητήσεις και τις σύγχρονες προσεγγίσεις της ταξιδιωτικής γραφής, αποτυπώνοντας πεζογραφικά έναν ψύχραιμο κριτικό λόγο αντι-παγκοσμιοποίησης.
Μένει εκκρεμές και κρίσιμο ένα τελευταίο ερώτημα. Γιατί καταλήγουν στην πεζογραφία ο λόγος και οι ιδέες ενός επιστήμονα και τεχνοκράτη με μεγάλη τριβή στο πεδίο της σύγχρονης οικολογίας; Μήπως γιατί η λογοτεχνία είναι ακόμη και σήμερα ο χώρος όπου κατεξοχήν οι ιδέες μπορούν να διακινούνται ερωτηματικά και ψηλαφητά, χωρίς τον δογματισμό και την ανελαστικότητα των πολιτικών και κομματικών γραμμών; Οι πολιτικές διαψεύσεις γύρω από τον ρόλο της πολιτικής οικολογίας και τη σχέση της με τη σοσιαλδημοκρατία και την Αριστερά ενισχύουν μια καταφατική απάντηση.
Κώστας Καραβίδας, Μέλος ΕΔΙΠ Τμήματος Φιλολογίας Παν. Ιωαννίνων
