[17/11/2021]
Η πρόσφατη έκδοση του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ (επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Θ. Καραλής) ως φόρος τιμής στα 100 χρόνια από τη γέννηση του Paulo Freire, μιας από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του 20ου αιώνα στον χώρο της εκπαίδευσης, αποτελεί σημαντική συνεισφορά στον επίκαιρο επιστημονικό και κοινωνικό προβληματισμό για την παιδαγωγική διάσταση της Αξιολόγησης. Εμείς θα βασιστούμε κυρίως στο Κεφάλαιο 1 του βιβλίου με θέμα την παγκόσμια επίδραση της παιδαγωγικής του Freire, το οποίο έχει γραφτεί από τον Δρ. Moacir Gadotti, Καθηγητή της Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο και διευθυντή στο Ινστιτούτο Paulo Freire. Επιδίωξή μας να υπενθυμίσουμε ορισμένες ιδέες της παιδαγωγικής του Freire, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν τη βάση μιας παιδαγωγικής οικολογίας με στόχο να λειτουργήσει ως αντίδοτο σε μια προωθούμενη τεχνοκρατική και εργαλειακή «παιδαγωγική» και να μετατρέψει το σχολείο σε χώρο σκέψης και πολιτισμού.
Ο Freire, καταρχάς, άσκησε κριτική στην «αποταμιευτική» προσέγγιση στην εκπαίδευση, η οποία βασίζεται στην κατάθεση «δεδομένων» στα μυαλά των μαθητών. Πόσο επίκαιρη φαντάζει αυτή η κριτική ειδικά στο σημερινό Λύκειο, όπου η αποταμίευση της Τράπεζας Θεμάτων εξοβελίζει κάθε επιθυμία και πρωτοβουλία φιλαναγνωσίας και δημιουργικής επαφής με την τέχνη! Η παιδαγωγική του σκέψη έχει ενδιαφέρον, καθώς η εκπαίδευση αντιμετωπίζει σήμερα την πρόκληση της χρήσης των νέων τεχνολογιών καθώς και τον καταιγισμό πληροφοριών. Για να αντιμετωπίσουν αυτές τις προκλήσεις, τα σχολεία πρέπει να μεταμορφωθούν σε ζωντανούς οργανισμούς, πρέπει να καταστούν ένας «κύκλος πολιτισμού», όπως τόνιζε ο Freire, και όχι ένα ψυχρός χώρος καταμέτρησης βαθμών και διοικητικής γραφειοκρατίας, ο οποίος νεκρώνει κάθε δημιουργικότητα και ευαισθησία για τον κόσμο, τον άλλον, τη φύση.
Για τον Paulo Freire η κριτική στάση, τα όνειρα και η ουτοπία είναι ο αληθινός ρεαλισμός του εκπαιδευτικού έναντι μιας πολιτικής και οικονομικής παγκοσμιοποίησης, η οποία τα πολεμά αδυσώπητα. Γι' αυτό θεωρούσε ότι η λογική και το συναίσθημα είναι αλληλένδετα. Αναφερόταν, μάλιστα, σε μια ηθική αδιαχώριστη από την αισθητική. Στη διδασκαλία θεωρούσε πως η ύπαρξη και η γνώση είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, ενώ το υπαρκτό χρησιμοθηρικό εκπαιδευτικό σύστημα αποφεύγει συστηματικά και σκοπίμως τη σύνδεση των συναισθημάτων μας με τη λογική μας. Αυτός, αντιθέτως, τόνιζε πως είναι ευθύνη της εκπαίδευσης να δημιουργήσει συνθήκες ελευθερίας για κάθε ον με αυτεπίγνωση και υπευθυνότητα, στο οποίο η λογική και το συναίσθημα θα βρίσκονται σε συνεχή ισορροπία και αλληλεπίδραση.
Κατά την άποψη του Paulo Freire, η ουσιαστική γνώση, η οποία δεν μπορεί παρά να αποκτάται με διεπιστημονική και ολιστική προσέγγιση, αποτελεί παράγοντα απελευθέρωσης, αφού οδηγεί τους ανθρώπους-πολίτες στον αυτοέλεγχο-αυτοκυριαρχία, στην υπέρβαση του φόβου, στην ελευθερία της έκφρασης και στη συλλογική συνείδηση και δράση. «Το να μορφώνουμε και να μορφωνόμαστε σημαίνει πάντα να γονιμοποιούμε ό,τι κάνουμε στην καθημερινότητά μας με νόημα. Σημαίνει να καταλαβαίνουμε τον κόσμο και τους εαυτούς μας και να τους μετασχηματίζουμε. Σημαίνει να μοιραζόμαστε τον κόσμο: να μοιραζόμαστε όχι απλώς τη γνώση και τις ιδέες, αλλά να μοιραζόμαστε την καρδιά. Σε μια βίαιη κοινωνία όπως η δική μας, πρέπει να εκπαιδευόμαστε στην κατανόηση, στην τρυφερότητα, στη συμπόνια και στην αλληλεγγύη. Το να μορφωνόμαστε επίσης σημαίνει να αμφισβητούμε, να υποψιαζόμαστε, να αγωνιζόμαστε, να παίρνουμε θέση, να είμαστε παρόντες στον κόσμο. Το να μορφωνόμαστε σημαίνει να μην είμαστε απαθείς. Δεν σημαίνει να επαναλαμβάνουμε υποτακτικά ό,τι έγινε στο παρελθόν, να επιλέγουμε την ασφάλεια της άνεσης, μέσω της πίστης στην παράδοση· ή, αντιθέτως, να παρατηρούμε την καθεστηκυία τάξη αποφεύγοντας τον κίνδυνο μιας περιπέτειας· ούτε το να προσδοκούμε από το παρελθόν να διαμορφώσει όλο το μέλλον ή να βασιζόμαστε μόνο στο παρελθόν για να δημιουργήσουμε κάτι καινούριο.»
Το σημαντικό για τον Paulo Freire είναι ότι δεν υπάρχει διδασκαλία χωρίς μάθηση, ούτε μάθηση χωρίς διδασκαλία. Πίστευε ακράδαντα ότι πιο σημαντικό από το να γνωρίζεις πώς να διδάξεις είναι να γνωρίζεις πώς μαθαίνει ο μαθητής. Οι μαθητές, οι οποίοι επίσης διδάσκουν, πρέπει να αντιμετωπίζονται με σεβασμό για τις πολιτισμικές-κοινωνικές τους εμπειρίες και τον προσωπικό τους ρυθμό μάθησης. Ο Paulo Freire δημιούργησε μια μέθοδο για τη γνώση και όχι μια ακόμα μέθοδο διδασκαλίας, γι’ αυτό αντικατέστησε τα παραδοσιακά «μαθήματα» με τους «κύκλους πολιτισμού», μια ιδέα που ούτε καν διανοούνται ή μάλλον φοβούνται οι θεσμικοί φορείς δημιουργίας των ωρολογίων και αναλυτικών προγραμμάτων στη χώρα μας.
Τέλος, ο κορυφαίος Βραζιλιάνος παιδαγωγός θεωρούσε ότι είναι υποχρέωση μας να ενδιαφερόμαστε για την ποιότητα της εκπαίδευσης και τη βελτίωσή της, αρκεί να έχουμε στοχαστεί τι είδους εκπαίδευση επιθυμούμε, πότε θα θεωρείται ποιοτική και γιατί. Για τον Paulo Freire, το ζήτημα της μεθόδου είναι κρίσιμο στη διαδικασία της αξιολόγησης: όταν χρησιμοποιούμε μια ορισμένη μέθοδο, η οποία φυσικά δεν είναι ουδέτερη, την προκρίνουμε βάσει μιας ηθικής, πολιτικής και παιδαγωγικής επιλογής. Σε μια «παραδοσιακή» λογική, η οποία επικρατεί και σήμερα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, η μέθοδος αξιολόγησης έχει ποσοτικά χαρακτηριστικά και γραφειοκρατική λογική. Αντίθετα, μια σύγχρονη παιδαγωγική οικολογία θα έδινε προτεραιότητα σε διαδικασίες «συμμετοχικής έρευνας» και «συμμετοχικής αξιολόγησης», στις οποίες όλοι οι συμμετέχοντες μαθαίνουν, ερευνούν και αξιολογούν μαζί, διδάσκοντας και μαθαίνοντας συγχρόνως, και, σε αντίθεση με προωθούμενες σήμερα μεθόδους εκπαίδευσης και αξιολόγησης, προτάσσουν την αρχή ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν τον έλεγχο της μαθησιακής διαδικασίας και την αντιμετωπίζουν ως πρόκληση και ως περιπέτεια στο άγνωστο αλλά γοητευτικό ταξίδι κατάκτησης της γνώσης.
Κώστας Αγγελάκος, Καθηγητής, Ιόνιο Παν/μιο, Διευθυντής της Νέας Παιδείας
