[23/4/2022]

Το λόγιο και το λαϊκό

Ρώτησα τον αγγλομαθέστατο φίλο μου Περικλή Ντάλτα, κοινωνιογλωσσολόγο, μεταφραστή και θεωρητικό της μετάφρασης, αν θα μπορούσαν να μεταφραστούν στην αγγλική τα παρακάτω στιχουργικά παίγνια: 1. Άσπρο είναι το λευκό / κόκκινο το ερυθρό / αλλά δε λέμε ασπροκόκκινο / τον λέμε ερυθρόλευκο τον Ολυμπιακό. 2. Θέλει τον άρτο του και το ψωμί του / θέλει τον οίνο του και το κρασί του / στην κλίνη του και στο κρεβάτι / δεν κλείνει οφθαλμό και μάτι. Μου απάντησε πως όχι, πως ο μεταφραστής θα αναζητούσε κάτι αντίστοιχο στη δική του γλώσσα. Και αναφέρθηκε βέβαια στα λεξιλογικά ζεύγη, που αφθονούν στην ελληνική προερχόμενα από τις δυο δεξαμενές της ελληνικής «διφυϊας» (καθαρεύουσα - δημοτική), αλλά και από τις αντιθέσεις ύφους κατά περίπτωση (οικειότητα, επισημότητα κ.λπ.). Σκέπτομαι ότι αυτή η αφθονία των ζευγών θα πρέπει να αποτελεί σοβαρό εμπόδιο στην εκμάθηση της ελληνικής, τόσο για τον ξένο που μαθαίνει ελληνικά, όσο και από τον Έλληνα μαθητή, αφού για το καθετί πρέπει να μαθαίνει δυο, τρεις ή και περισσότερες ακόμα λέξεις όχι συνώνυμες αλλά ταυτόσημες.

Φυσικά, ο Έλληνας χρήστης της γλώσσας αντλεί ελεύθερα λέξεις από τη λόγια ή από τη λαϊκή δεξαμενή, όσο μπορεί και εξίσου όσο μπορεί προσλαμβάνει. Από τη λαϊκή δεξαμενή αντλεί συνήθως η καθημερινή προφορικότητα, ο λαϊκισμός, η χυδαιολογία, η αθυροστομία, ενώ στην ψηφιακή γραφή (των μηνυμάτων και της κοινωνικής δικτύωσης) κυριαρχεί δυστυχώς η συντομογραφία με τις συγκοπτόμενες λέξεις και τα γκρίκλις. Από τη λόγια δεξαμενή αντλεί συνήθως η πιο επίσημη ομιλία και γραφή για εντυπωσιακότερο ύφος και για τα υψηλότερα (υποτίθεται) νοήματα που εκφράζει. Έχω μάλιστα την αίσθηση ότι από καιρό έρπει ένας «νέο-σοφολογιοτατισμός», με δημοτικό ένδυμα πια, που μιλάει εξεζητημένα και δυσνόητα, ενίοτε χωρίς να λέει τίποτε, δηλαδή τα κατά Ντίνο Χριστιανόπουλο «αλαμπουρνέζικα», που καλλιεργούν κάποιοι δήθεν διανοούμενοι. Ωστόσο, η τρέχουσα Νεοελληνική Κοινή χρησιμοποιεί ανεξέλεγκτα αμφότερες τις δεξαμενές, συνήθως άνευ λόγου. (Να, τώρα γιατί είπα «αμφότερες» και δεν είπα «και τις δυο», γιατί είπα «άνευ λόγου» και δεν είπα «χωρίς λόγο», σαν το χασάπη, δηλαδή τον κρεοπώλη, που πουλάει και κρέας «άνευ οστών»; Τεχνητή κατασκευή και επίδειξη ύφους, γλωσσική φιλαρέσκεια ή το δικαίωμα να παίρνω από όποια δεξαμενή θέλω, αφού κατέχω και θεωρώ δικό μου τόσο το λόγιο όσο και το λαϊκό);

Η εκπαίδευση φυσικά επιλέγει από τη λόγια δεξαμενή προς εμπλουτισμό του γλωσσικού κώδικα του μαθητή. Εδώ χρειάζεται προσοχή. Να μη χάσει το παιδί τη φυσικότητά του και αρχίσει να μυείται στα «αλαμπουρνέζικα» σαν το παιδάκι της Δ’ δημοτικού ενός ιδιωτικού σχολείου που τελείωνε την εκθεσούλα του με ένα σουρεαλιστικό «Εν κατακλείδι», το οποίο είχε παπαγαλίσει καθ’ υπόδειξη της δασκάλας του, μιας νεαρής κοπέλας… Αναρωτιέμαι, αν σήμερα συμβούλευα ένα παιδί στο γράψιμο, αν θα του έλεγα «να γράφεις όπως μιλάς», που είναι και το φυσικό, ή θα του έλεγα, όπως έλεγαν τότε με την καθαρεύουσα, «αλλιώς μιλάμε και αλλιώς γράφουμε, όταν γράφουμε φοράμε τα καλά μας». Τότε «τα καλά μας» ήταν η καθαρεύουσα. Τώρα ποια είναι τα καλά μας; Είναι ο εμπλουτισμένος και επεξεργασμένος γλωσσικός κώδικας, ναι, αλλά ποιος είναι αυτός; Μήπως θα εμπλουτίσουμε τον γλωσσικό κώδικα των μαθητών αντλώντας αποκλειστικά από τη λόγια δεξαμενή και επαναφέροντας άχρηστες καθαρευουσιάνικες φούσκες; Πού κείται το μέτρο; Πώς ξεχωρίζουμε το αναγκαίο από το περιττό, το χρήσιμο από το άχρηστο; Εμπλουτίζω και ενισχύω τον γλωσσικό κώδικα του μαθητή με τη διδασκαλία σημαίνει καλλιεργώ τη γλωσσική του ικανότητα, ώστε να μπορεί να αποδίδει, προφορικά και γραπτά, με ακρίβεια και σαφήνεια αυτό που έχει να πει, αν έχει κάτι να πει (που είναι και το ζητούμενο) παίρνοντας και από τις δυο δεξαμενές ό,τι του χρειάζεται: τον άρτο του ή το ψωμί του, τον οίνο του ή το κρασί του, εφόσον το ψωμί το φτιάχνει (ποιεί) ο αρτοποιός και το κρασί ο οινοποιός.