Την περασμένη θεατρική σεζόν οι καλλιτεχνικοί υπεύθυνοι της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου, Ανέστης Αζάς και Πρόδρομος Τσινικόρης, διοργάνωσαν την πλατφόρμα νέων δημιουργών της με θέμα τον ελληνικό εμφύλιο. Οι έντεκα παραστάσεις που επελέγησαν παρουσιάστηκαν από τις 30 Μαρτίου ως τις 3 Απριλίου 2016. Είχα την τύχη, τη χαρά και την τιμή να συμμετάσχω σε αυτό το εγχείρημα ως μέλος της συμβουλευτικής ομάδας της παράστασης «Εμφύλιος: μια ξένη χώρα»[i] και κυρίως με αυτή μου την ιδιότητα κρατώ εδώ τις σημειώσεις μου.
«Αν η δόξα των Αντιστάσεων και των ηρώων ενώνει δια της ανατάσεως, το τραύμα και η μελαγχολία, μήπως συσπειρώνει δια του πένθους;» Γιατί δε μιλάμε για τον Εμφύλιο παρά μιλάμε με εμφυλιακούς όρους; Γιατί δε διδασκόμαστε στο σχολείο τον Εμφύλιο; Γιατί δεν αναζητούν οι νέοι την ιστορική γνώση αυτής της περιόδου; Αυτά ήταν τα εύλογα ερωτήματα, οι αφορμήσεις για την έρευνα. Το καλλιτεχνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα παρουσιάζονταν οι απόπειρες απάντησης ήταν το είδος του documentary theatre, ένα είδος θεάτρου που συνδυάζει την τέχνη του θεάτρου, την επικαιρότητα και την Ιστορία. Το κεντρικό θέμα του έργου είναι συνήθως ένα θέμα τραυματικό, ένα θέμα που έχει μείνει ανοιχτό, για το οποίο έχουν δοθεί αντικρουόμενες ή και αμφιλεγόμενες ερμηνείες, κάτι που ακόμα απασχολεί την κοινότητα. Η γνώμη «ειδικών» για το θέμα έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, δηλαδή νομικοί, ψυχολόγοι, ιστορικοί, εκπαιδευτικοί, αυτόπτες μάρτυρες, θύτες ή θύματα και όποιες άλλες ιδιότητες μπορούν να φωτίσουν πλευρές του υπό πραγμάτευση θέματος. Οι «ειδικοί» απαντούν, ακόμα και αυτοσχεδιαστικά αν το αντέχουν, σε ερωτήσεις των ηθοποιών επί σκηνής. Καλούνται να βοηθήσουν δραματουργικά ώστε το έργο να προχωρήσει στο επόμενο «κεφάλαιο», στην επόμενη σκηνή.
Ανοίγω σύντομη παρένθεση για να θυμίσω ότι μόνο μέσα στο 2016 παρακολουθήσαμε ήδη δύο τέτοιες δουλειές. Το Φεστιβάλ Αθηνών φιλοξένησε την παράσταση The Dark Ages σε σκηνοθεσία Milo Rau τον Ιούλιο και η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών το Ο Αγών μου από τους Rimini Protokoll τον Μάιο. Ως είδος, λοιπόν, δεν είναι άγνωστο στο ελληνικό θεατρόφιλο κοινό. Κι εδώ κλείνει η παρένθεση.
Σε μια φανταστική σχολική επέτειο του Εμφυλίου, σπονδυλωτά παρουσιάστηκε ό,τι προέκυψε από την έρευνα που διεξήγαγαν οι συντελεστές της παράστασης τόσο γύρω από το κεντρικό θέμα όσο και τις υποενότητες που αναπόφευκτα σχηματίζονταν στην πορεία. Εξέτασαν την επίσημη Ιστορία για τον Εμφύλιο αλλά και τη Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία μέχρι το 2016, τη σχολική Ιστορία, τις γνώσεις των μαθητών και τη διδακτική του τραύματος και των διχαστικών ιστορικών θεμάτων, τη δημόσια Ιστορία και τις εκφάνσεις της, το προσωπικό βίωμα και την καθημερινότητα των θυμάτων, τη μαρτυρία και την αξία της, τις συνεντεύξεις, ζητήματα ταυτότητας, ατομικά, συλλογικά και διαγενεακά τραύματα, πένθος. Τι συμβαίνει αν δεν έχεις πενθήσει ως λαός; Και, εν τέλει, είναι αναπόφευκτο να παίρνεις θέση. Όπως σημείωσαν και οι ίδιοι, βασισμένοι «στην πολυφωνικότητα, την αντιφατικότητα των ερμηνειών και την πολλαπλότητα των κατευθύνσεων, κινήθηκαν επαγωγικά -αλλά όχι γραμμικά- προς την Ιστορία του Εμφυλίου μέσα από το άτομο». Σε αυτή την έρευνα συνέβαλαν τα μέλη της ομάδας ως «ειδικοί» απαντώντας σε ερωτήματα, αναιρώντας βεβαιότητες, ερμηνεύοντας, αναλύοντας.
Η δημιουργία ενός τέτοιου θεατρικού έργου, και της αντίστοιχης παράστασης, προϋποθέτει ενδελεχή έρευνα, πολιτική σκέψη, τολμηρή γραφή, δραματουργική ικανότητα και, αυτονόητα, καλλιτεχνικές δεξιότητες. Παρ όλες τις υψηλές απαιτήσεις όμως, θεωρώ πως μπορεί, τηρουμένων των αναλογιών, να υλοποιηθεί και με τους μαθητές ή με μαθητικές νεανικές ομάδες έξω από τη σχολική τάξη.
Η αρχική του πολυπλοκότητα δεν είναι αποτρεπτική αρκεί να οργανώσει κανείς τις ομάδες του με τον τρόπο που θα τις οργάνωνε κατά τη διάρκεια ενός διδακτικού σεναρίου. Οι ιστορικοί, οι δημοσιογράφοι, οι κινηματογραφιστές, οι σκηνογράφοι κλπ. Ας σκεφτούμε μόνο ότι αυτό το είδος θεάτρου έρχεται να υπηρετήσει πολλά από εκείνα που ζητάμε συνήθως καθημερινά στα μαθήματά μας: έρευνα, αποδελτίωση, άσκηση στη δομή, πρωτότυπο γραπτό ή και προφορικό λόγο, παρουσίαση σε κοινό. Αν προσθέσει κανείς και τη συνεργασία με τους «ειδικούς», τότε ανοίγεται και σε άλλα πεδία το πολυδιάστατο εγχείρημα (συνεντεύξεις, λόγου χάρη, από ερευνητές, καλλιτέχνες, επιζώντες κ.ο.κ.) και έρχεται πολύ πιο κοντά στην ουσιαστική βιωματικότητα. Οι μαθητές, έτσι, έρχονται αβίαστα σε επαφή με τη σύγχρονη ιστορία, με ιστορικά ζητήματα που εμείς δεν τολμάμε ακόμα να αγγίξουμε μέσα στις τάξεις,[ii] με φλέγοντα κοινωνικά θέματα για τα οποία συνήθως ενημερώνονται αποσπασματικά από κάθε λογής ΜΜΕ. Φαίνεται ιδανικός συνδυασμός, που χρειάζεται προσοχή και προσεκτική καθοδήγηση. Ελπίζω πως δεν κάνω λάθος
Επί του πιεστηρίου: Μόλις σήμερα διάβασα δηλώσεις του υπουργού Παιδείας, μετά την επίσκεψή του σε εκδήλωση στο πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης με θέμα τον Εμφύλιο, «στο πλαίσιο της γενικότερης αναδιαμόρφωσης των προγραμμάτων ιστορίας στα σχολεία, είναι προφανές ότι πρέπει να μιλήσουμε για όλα. Δεν πρέπει να υπάρχουν λευκές σελίδες στα βιβλία σχολικής ιστορίας. Αλλά πάντοτε να προσεγγίζουμε την ιστορία με σεβασμό στην μνήμη και τον πόνο όλων των Ελλήνων και κυρίως με σεβασμό στα γεγονότα.»
ΧΡΗΣΙΜΟ ΥΛΙΚΟ
Τα σκοτεινά χρόνια http://frear.gr/?p=14797
Κόκκινος, Γιώργος, Μαυροσκούφης, Δημήτρης (επιμ.). Το τραύμα, τα συγκρουσιακά θέματα και οι ερμηνευτικές διαμάχες στην ιστορική εκπαίδευση - Αθήνα: Ρόδον Εκδοτική, 2015
Φίλης: Θα αλλάξουμε τα βιβλία Ιστορίας, να μπει και ο Εμφύλιος
[i] Η παράσταση παρουσιάστηκε και στην Μπιενάλε Αθήνας 2015-2017, στο ιστορικό ξενοδοχείο «Μπάγκειον», στις 18 Απριλίου 2016.
[ii] Αποκαλυπτική του διδακτικού μας δισταγμού η εισήγηση της Κικής Σακκά με τίτλο «Παλεύοντας με το χρόνο και τις διαστάσεις του: ο ιστορικός και η τάξη του στο σημερινό ελληνικό σχολείο της δυστοπίας» στο συνέδριο «Διδάσκοντας και εμπνέοντας εφήβους για ένα αλλιώτικο σχολείο», Δελφοί, 4-6 Μαρτίου 2016. Διοργάνωση: Εκπαιδευτήρια Πολύτροπη Αρμονία.