Η διδασκαλία της «Τελικής Λύσης» στο εβραϊκό «πρόβλημα» αποτελεί πρόκληση για τους εκπαιδευτικούς που προβληματίζονται γύρω από ζητήματα της διδακτικής του ιστορικού τραύματος. Συνήθως διολισθαίνουμε σε ευκολίες όπως τα ηθικά διδάγματα ή σε εκπαιδευτικά ηλεκτροσόκ όπως η προβολή βίαιων εικόνων από τα στρατόπεδα θανάτου. Στο Yad Vashem στην Ιερουσαλήμ έχουν συστηματοποιήσει τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος και κάθε καλοκαίρι διοργανώνουν σεμινάρια, εθνικά και διεθνή, για εκπαιδευτικούς που αναζητούν τον λιγότερο εύκολο δρόμο για να προσεγγίσουν ένα τόσο ακραίο γεγονός και τις συνθήκες που οδήγησαν εκεί.
Στα δεδομένα και τις πηγές του εύκολα έχει κανείς πρόσβαση και η ιστορική γνώση είναι εύκολο να κατακτηθεί. Ιουδαϊσμός, σιωνισμός, Εβραίοι της Ευρώπης, καθημερινότητα, μετακινήσεις, άνοδος του ναζισμού, προπαγάνδα, προκαταλήψεις, νόμοι της Νυρεμβέργης, εκτοπισμοί, γκέτο, στρατόπεδα κλπ. Το ζητούμενο είναι η μεθοδολογία, ο σχεδιασμός της διδασκαλίας τη στιγμή που η λέξη ολοκαύτωμα ακούγεται συνεχώς στον καθημερινό λόγο καταχρηστικά χρησιμοποιημένη. Δεν ξέρουμε πόσοι γνωρίζουν το αρχικό της σημαινόμενο αλλά και πόσο λιγότεροι γνωρίζουν το γεγονός ότι η λέξη πλάστηκε για να αποδώσει κάτι που δεν είχε προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία.
Οι εισηγητές προτείνουν η διδασκαλία να προσαρμόζεται στην ηλικία των μαθητών και να μην καλλιεργεί συναισθηματική ταύτιση. Η αφόρμηση μπορεί να είναι η καθημερινή ζωή, όχι οι αριθμοί και οι στατιστικές ή οι εικόνες αγριότητας. Ονόματα ανθρώπων, κατοικίες, καταστήματα, σχολεία, παιχνίδια, ασχολίες πριν και κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου. Πώς συνεχίστηκε η ζωή τα χρόνια του Γ Ράιχ για τους Εβραίους στην Ευρώπη; Έπειτα έρχεται η πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος. Σε έναν απάνθρωπο κόσμο αν και πώς επιβίωσε η ελπίδα, η πίστη, η αξιοπρέπεια, η παράδοση, η ταυτότητα; Μέσα από εικόνες, αποσπάσματα από ημερολόγια, βιβλία, ιστορικά ακριβείς ταινίες και ντοκιμαντέρ μπορεί κανείς να μιλήσει, χωρίς να δώσει απαντήσεις, στους μαθητές για διλήμματα: Στο γκέτο, ο γιατρός είχε ινσουλίνη όχι για όλους τους ασθενείς. Σε ποιους θα έδινε; Στους βαριά άρρωστους, που δεν είχαν ελπίδα να ζήσουν, ή αυτούς θα τους θυσίαζε για τους λιγότερο άρρωστους; Ο στόχος είναι να κατανοήσουν οι μαθητές τις δυσκολίες της επιβίωσης εκείνη την περίοδο, να συνειδητοποιήσουν το γεγονός ότι κάποιοι άνθρωποι καλούνταν να κάνουν επιλογές σε έναν κόσμο ουσιαστικά χωρίς δυνατότητα επιλογής.
Το τελευταίο στάδιο είναι η επιστροφή στη ζωή. Εστιάζουμε σε αυτούς που τα κατάφεραν. Μιλάμε στους μαθητές, ιδίως των μικρότερων ηλικιών, για τους επιζώντες και όχι για πτώματα. Εκείνοι κλήθηκαν να αντιμετωπίζουν το τραύμα τους μέχρι τέλους. Οι εικόνες από τα στρατόπεδα τις ημέρες που άνοιξαν συνοψίζεται στη φράση «ο πόνος της απελευθέρωσης». Η μοναξιά, η οργή, η αναζήτηση άλλων επιζώντων μελών της οικογένειας αλλά και φίλων, η μετακίνηση σε άλλη πόλη ή άλλη χώρα, νέοι γάμοι, γεννήσεις παιδιών (η συνέχιση της ζωής ως πράξη εκδίκησης).
Κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας ανακύπτουν διάφορα ερωτήματα για συζήτηση με τους μαθητές: Τι διαφοροποιεί το Ολοκαύτωμα από άλλες γενοκτονίες; Ποια στάση τήρησαν εκείνοι που δεν άγγιξε το Ολοκαύτωμα; Υπήρξαν αυτοί που βοήθησαν ενεργά τα θύματα. Κάποιοι έγιναν θύτες, κάποιοι απλοί παρατηρητές. Οι μεν, από ιδεολογία ή επειδή υπάκουαν εντολές ή λόγω της πίεσης της ομάδας. Οι δε, από φόβο για τους ίδιους και τις οικογένειές τους ή από αδιαφορία. Και οι δύο έκαναν την επιλογή τους. Επίσης, το Ολοκαύτωμα ήταν κάτι που είχε σχεδιαστεί εξαρχής ή πήρε μορφή κατά την πορεία της διακυβέρνησης του Χίτλερ; Ποιες άλλες ομάδες είχαν επιλεγεί για εξόντωση από το ναζιστικό καθεστώς; Πώς δικαιολογείται ιστορικά ο αντισημιτισμός στη διάρκεια των αιώνων διαβίωσης των Εβραίων στην Ευρώπη; Πώς αντιμετώπισαν οι Έλληνες τους εκτοπισμούς των Ελλήνων Εβραίων; Πώς θα σχολιάζαμε με τα παραπάνω δεδομένα την αραβο-ισραηλινή σύγκρουση και το παλαιστινιακό; Γιατί υπάρχουν αρνητές του Ολοκαυτώματος; Ανάλογα με το ακροατήριο, την τόλμη του εκπαιδευτικού και την κατάρτισή του, η συζήτηση μπορεί να συνεχιστεί για πολύ.
Ο προβληματισμός μου είναι γιατί, ενώ έχει γίνει πολύ σημαντική δουλειά σε θέματα μεθοδολογίας και διδακτικής του Ολοκαυτώματος (η διδασκαλία του είναι υποχρεωτική στο Ισραήλ), εμείς δεν έχουμε ασχοληθεί συστηματικά με τη διδακτική του ελληνικού εμφυλίου, ενός από τα δικά μας μεγάλα ιστορικά τραύματα. Οι Εβραίοι άρχισαν να μιλούν μεταξύ τους για το Ολοκαύτωμα μετά τη δίκη του ’ιχμαν. Εμείς μιλήσαμε για Εθνική Συμφιλίωση. Φαίνεται, όμως, πως δεν έχουμε συμφιλιωθεί ακόμα με το τραύμα και δεν έχουμε εστιάσει στη ζωή μετά.
Πληροφορήθηκα πως ετοιμάζεται έκδοση με αυτό το θέμα και την περιμένω με ανυπομονησία και περιέργεια.
Θερμές ευχαριστίες στην Κική Σακκά, Δρ Ιστορίας, για τη συστηματοποιημένη παρουσίαση πρότασης για τη διδακτική του Ολοκαυτώματος. Οι λεπτομερείς σημειώσεις της Βάσως Βασιλούδη έγιναν ο καμβάς μου, και την ευχαριστώ πολύ γιαυτό. Κυρίως, όμως, χρωστώ ευγνωμοσύνη στις Βάσω Μακρή και Ιωάννα Προδρομίδου γιατί χωρίς τη βοήθεια και τη στήριξή τους η παρακολούθηση του σεμιναρίου δε θα είχε ολοκληρωθεί.
ΧΡΗΣΙΜΟ ΥΛΙΚΟ
Yad Vashem-The International School for Holocaust Studies
Holocaust Education & Archive Research Team
'Αρεντ, Χ., Ο 'Αιχμαν στην Ιερουσαλήμ, Μια έκθεση για την κοινοτοπία του κακού, μτφ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Αθήνα: 2009
* Τίτλος ενός από τα πακέτα εκπαιδευτικού υλικού για μαθητές Λυκείου. Όσοι ενδιαφέρονται να παρακολουθήσουν το σεμινάριο για τους Έλληνες εκπαιδευτικούς στο Yad Vashem, μπορούν να επικοινωνήσουν με την κ. Ελίζα Σολομών στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (210 32 25 582, e- mail: esolomon@jewishmuseum.gr ).
Οι φωτογραφίες αντλήθηκαν από τις ιστοσελίδες με εκπαιδευτικό υλικό.
