Ο εκπαιδευτικός μιλά, ο μαθητής ακούει και απαντά. Και το αντίστροφο. Οι ήχοι ακολουθούν τους κανόνες των κυμάτων ενώ η επεξεργασία της πληροφορίας γίνεται στον εγκέφαλο. Τι θα γινόταν αν περνούσαν οι μαθητές στην επεξεργασία του ήχου; Αν τους δινόταν η ευκαιρία, η μέθοδος και ο τρόπος να μετασχηματίσουν τις γνώσεις και την εμπειρία του μαθήματος σε ήχο;

Ως ηχοτοπίο ορίζεται από τον Καναδό συνθέτη, συγγραφέα και μουσικό παιδαγωγό Murray Schafer το ηχητικό περιβάλλον στο σύνολό του. Ένα σύνολο από ήχους φυσικούς, ανθρώπινους ή μηχανικούς, θορύβους και ήχους που παράγονται συνειδητά και υποσυνείδητα. Η μελέτη ενός ηχοτοπίου περιλαμβάνει την καταγραφή, την ανάλυση και τη μελέτη των ήχων που το απαρτίζουν. Όσο αλλάζουν τα τοπία, τοπικά και χρονικά, αλλάζουν και οι ήχοι τους. Και το αντίστροφο. Στην προκειμένη περίπτωση, η μουσική τεχνολογία μάς προτρέπει να σταθούμε απέναντι στο ερέθισμα με πνεύμα ερευνητικό. Την αντίληψη και κατανόηση του ερεθίσματος διαδέχεται ο μετασχηματισμός του. Η στροφή στον κόσμο των ήχων προϋποθέτει  διάθεση για πειραματισμό αλλά και αφαιρετική ματιά, όπως θα φανεί παρακάτω.

Η δημιουργία και η χρήση στο μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στην Α’ Γυμνασίου (Ομήρου Οδύσσεια) μιας ηχητικής σύνθεσης θεωρώ πως θα δώσει, έμπρακτα, στους μαθητές τη δυνατότητα να προσεγγίσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο όχι μόνο μέσα από τον γραπτό λόγο και τη λογοτεχνική του ανάλυση, αλλά ως ακροατές μέσα από τον ήχο και την ακρόαση. Ως δημιουργοί, από την άλλη, θα μπορέσουν να συνθέσουν οι ίδιοι είτε αποσπάσματα ηχητικών βιβλίων είτε ηχοτοπία στο πλαίσιο του μαθήματος. Η αξία της εργασίας είναι κυρίως εκπαιδευτική και όχι καλλιτεχνική.

Ας θεωρήσουμε, για παράδειγμα, ότι θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα ηχητικό βιβλίο (audiobook), προϊόν όχι ιδιαίτερα συνηθισμένο για τα ελληνικά δεδομένα. Σε πρωτοβάθμια κλίμακα, οι μαθητές μπορούν να συνθέσουν απόσπασμα, ή ακόμα και κεφάλαιο, ενός τέτοιου «βιβλίου». Απαραίτητη είναι η γνώση ενός προγράμματος επεξεργασίας ήχου, το οποίο βρίσκει κανείς δωρεάν στο διαδίκτυο, όπως το Audacity. Τα προγράμματα αυτά προσφέρουν σε αρχάριους εξαιρετικές δυνατότητες για τη δημιουργία μιας ηχητικής σύνθεσης. Τα πολλαπλά κανάλια επεξεργασίας, τα ηχητικά εφέ (fade in, fade out, χρονική αντιστροφή, αλλαγή τόνου, αλλαγή ρυθμού, αλλαγή στην πορεία της έντασης, βάθος στον ήχο κλπ), η δυνατότητα ηχογράφησης της φωνής ή όποιου άλλου ήχου εκτείνουν κατά πολύ τα περιθώρια δράσης. Είναι απαραίτητο να γνωρίζει κανείς επαρκώς το εργαλείο που θα χρησιμοποιήσει και τις δυνατότητες που του προσφέρει πριν ξεκινήσει τη σύνθεση.

Η επιλογή του θέματος, όσο γίνεται οριοθετημένου με σαφήνεια, καθοδηγεί πιο αποτελεσματικά τον μαθητή. Στα φιλολογικά μαθήματα, η σκηνή της τρικυμίας από την Οδύσσεια του Ομήρου ε 311-420 προσφέρεται γιατί αποτελεί αυτόνομη ενότητα μέσα στη ραψωδία ε με εύληπτη δομή, με δέση, κορύφωση και λύση. Έπειτα, συνδυάζει τις τεχνικές της αφήγησης, της περιγραφής και του μονολόγου. Μόνο όταν σχεδιαστεί προσεκτικά η αρχιτεκτονική της σύνθεσης, μπορούμε να περάσουμε στην υλοποίησή της. Για την υλοποίηση συνδυάζουμε ήχους της φύσης (ήχοι-κλειδιά, όπως θάλασσα, κύματα, βροχή, κεραυνός, άνεμος) με ηχογραφημένα αποσπάσματα του κειμένου, διαβασμένα με την απαραίτητη θεατρικότητα. Τα σημεία όπου ο Όμηρος χρησιμοποιεί την περιγραφή αποτυπώνονται με ήχους από τη φύση, με τη βοήθεια διάφορων εφέ, δηλαδή τις τρεις φάσεις της τρικυμίας με τις κλιμακώσεις τους. Για την αφήγηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί συνδυασμός ήχων και λόγου. Τους ήχους της φύσης τους βρίσκει κανείς δωρεάν σε σχετικές ιστοσελίδες, όπως η freesound.

Τα συναισθήματα του Οδυσσέα κατά τη διάρκεια της τρικυμίας,  για να είναι όσο τον δυνατόν πιο σαφή, αποδίδονται με ηχογραφημένο λόγο που έχει υποστεί επεξεργασία με εφέ. Από τους μονολόγους (Ποσειδώνας, Οδυσσέας, Ινώ) επιλέγονται αποσπασματικά οι στίχοι εκείνοι που θεωρούμε απαραίτητους προκειμένου ο ακροατής που δε γνωρίζει το κείμενο να μπορεί να παρακολουθήσει την εξελικτική του πορεία. Σε κάθε πρόσωπο που μιλά χρησιμοποιούνται εφέ που διαφοροποιούν τον τόνο της φωνής, ώστε να γίνεται η διάκριση σε ανδρική και γυναικεία, και το βάθος, ώστε να διακρίνεται η ομιλία ενός θεού από αυτή ενός ανθρώπου. Η εισαγωγή του τραγουδιού  “The House of the rising sun” των The Animals χρησιμοποιείται ως το μοτίβο του νόστου, ως υποσυνείδητος ήχος, και επανέρχεται κάθε φορά που ο πρωταγωνιστής πιστεύει πως δε θα καταφέρει τελικά να επιστρέψει στην Ιθάκη.

Ίσως να φαίνεται παραπλανητικά απλή η διαδικασία. Χωρίς προεργασία και σαφή δομή της σύνθεσης, όμως, το πιο πιθανό είναι ότι θα πελαγοδρομούμε. Από τη μια, δεν αρκεί η απλή πρόσθεση ήχων στα επιμέρους κανάλια. Κάθε ήχος, είτε φυσικός είτε ανθρώπινος, θα πρέπει να υποστεί επεξεργασία έτσι ώστε να μην καλύπτει, για παράδειγμα, ο ήχος της τρικυμίας τον λόγο ή να μην ακούγονται στον ίδιο τόνο όλοι οι ήχοι. Από την άλλη, η φιλολογική ερμηνεία του αποσπάσματος που έχει προηγηθεί θα πρέπει να είναι εξαντλητική, ώστε να κατανοήσει ο μαθητής όλα τα δεδομένα (από το χωρισμό ενοτήτων μέχρι την ανάλυση της ομηρικής παρομοίωσης) και έπειτα να αποφασίσει τη δική του ερμηνεία του αποσπάσματος. Μπορεί, σαφώς, να εμπνευστεί κάτι διαφορετικό από αυτό που προτείνουμε εμείς εδώ. Δεν υπάρχει απαγορευτικός κανόνας.

Η σύνθεση ενός audiobook είναι μια λεπτότατη χειροτεχνία, που ενισχύει τη διαλεκτική του κειμένου με τον ήχο και τον λόγο και έχει στόχο κυρίως εκπαιδευτικό και ευρύτερα παιδαγωγικό. Δίνει στους μαθητές τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν διάφορες πηγές εκτός του λογοτεχνικού κειμένου, έτσι ώστε να προτείνουν, στο πλαίσιο των πολυγραμματισμών, γόνιμο «διάλογο» μεταξύ των τεχνών. Το γεγονός ότι το έργο θα είναι δημιούργημα δικό τους θα τους βοηθήσει να αναπτύξουν ουσιαστική δυναμική σχέση, μια σχέση αλληλεπίδρασης και κριτικής θεώρησης του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Η εργασία μπορεί, βέβαια, να υλοποιηθεί και σε άλλα διδακτικά αντικείμενα των υπόλοιπων τάξεων του Γυμνασίου ή ακόμα και ως μέρος της Ερευνητικής Εργασίας στην Α’ και τη Β’ του Γενικού Λυκείου, με τις ανάλογες αναγωγές ανά ηλικιακή ομάδα.

Θεωρείται κοινός τόπος ότι σήμερα οι μαθητές, ακόμα και οι μικρότεροι, είναι εξαιρετικοί γνώστες της τεχνολογίας. Η πρόταση που έρχεται από τον χώρο της μουσικής τεχνολογίας ας λειτουργήσει ως πρόκληση να αποδείξουμε ότι κατάκτηση είναι η παραγωγή πρωτότυπου υλικού και όχι μόνο η ευχέρεια στο χειρισμό συσκευών και προγραμμάτων.

Το παραπάνω κείμενο είναι στοιχειώδης αποτύπωση του εργαστηρίου γύρω από τα ηχοτοπία και τη μουσική τεχνολογία, που έγινε στο πλαίσιο των σεμιναρίων «Ακαδημία Πλάτωνος: οι δρόμοι της γνώσης», με την κ. Αναστασία Γεωργάκη, επίκουρη καθηγήτρια στη Μουσική Τεχνολογία στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ε.Κ.Π.Α., την οποία, βέβαια, ευχαριστώ θερμά για την καθοδήγηση.

Το αρχείο με τη συγκεκριμένη εργασία μπορείτε να το βρείτε στο http://blogs.sch.gr/anmerkouri/ ή ΕΔΩ.

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Soundscape http://en.wikipedia.org/wiki/Soundscape

Πρόγραμμα Audacity http://audacity.sourceforge.net/?lang=el

Freesound www.freesound.org 

«Μαθαίνοντας τον πολιτισμό μέσα από τα ηχοτοπία της πόλης - Ένα εργαλείο διδασκαλίας». http://sonor-cities.edu.gr/. Στο τέλος της εργασίας προτείνονται προγράμματα αστικών ηχοτοπίων.