Στις 11 Μαΐου 2013 με την τελετή απονομής των βραβείων και των επαίνων ολοκληρώθηκε για τη σχολική χρονιά 2012-2013 ο Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός Ιστορικού Ντοκιμαντέρ «Προσεγγίζουμε κριτικά το παρελθόν», που διοργάνωσαν το Μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Ιστορική Έρευνα, Διδακτική και Νέες Τεχνολογίες» του Ιονίου Πανεπιστημίου, η επιστημονική ένωση «Νέα Παιδεία» και η ΕΡΤ. Ο διαγωνισμός αφορούσε τους μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου, της Α, Β΄ και Γ΄ Γενικού και Εσπερινού Λυκείου και ΕΠΑΛ, καθώς και τους μαθητές των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας. Θεματικό πεδίο του διαγωνισμού ήταν η Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία.
Η πρόταση αυτή εκπηγάζει από δύο ζητούμενα: την εκπαίδευση των μαθητών στην ιστορική έρευνα και την καλλιέργεια της κινηματογραφικής παιδείας στο σχολείο. Η δημιουργία ιστορικού ντοκιμαντέρ από μαθητές και η αξιοποίησή του στην εκπαίδευση μπορούν να ενταχθούν στο Αναλυτικό Πρόγραμμα για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ συνάδει με βασικές αρχές του ΑΠ όπως η βιωματικότητα, η διαθεματικότητα και η ομαδοσυνεργατική μάθηση. Έτσι, η προτεινόμενη δράση μπορεί να υλοποιηθεί τόσο στο μάθημα της Ιστορίας όσο και σε αυτό των ερευνητικών εργασιών, των Κοινωνικών Σπουδών ή και της Νεοελληνικής Γλώσσας.
Στο πλαίσιο ενός τέτοιου προγράμματος, οι μαθητές ασκούνται στην ιστορική έρευνα, τη συλλογή και ταξινόμηση έντυπου και ηλεκτρονικού υλικού, τη μελέτη της βιβλιογραφίας, την ερμηνεία των πηγών, την ένταξη του γεγονότος σε ευρύτερη ιστορική περίοδο, τη λειτουργία της ιστορικής αφήγησης και, κυρίως, στην κριτική προσέγγιση της Ιστορίας. Το ενδιαφέρον είναι πως με τη συγκεκριμένη θεματική δίνεται στους μαθητές η ευκαιρία να ασχοληθούν με γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας, περιόδους που συνήθως μένουν «σκοτεινές» στις σχολικές αίθουσες. Ευκταίο είναι να «αγγίξει» ο φιλόλογος τη Μικρασιατική Εκστρατεία, και μέχρι εκεί. Η άγνοια της ιστορικής περιόδου μετά το 1922 είναι σαφές πόσο έχει επηρεάσει τις πολιτικές επιλογές στη σημερινή ελληνική κοινωνία. Όχι πως η πληροφορία από μόνη της αποκαθιστά τις στρεβλώσεις. Η κριτική προσέγγιση βασικών πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών παραμέτρων αλλά και η θεώρηση της Ιστορίας μέσα από τις ατομικές ιστορίες είναι αυτές που θα δημιουργήσουν τα ερωτήματα και θα οδηγήσουν σε αποκαλυπτικές - ενδεχομένως - ερμηνείες.
Από την άλλη πλευρά, το δεύτερο ζητούμενο, η κινηματογραφική παιδεία, είναι πιο δύσκολο να κατακτηθεί. Οι μαθητές καλούνται να μιλήσουν στην κινηματογραφική «γλώσσα» και να χρησιμοποιήσουν την κινηματογραφική αφήγηση για να πουν την ιστορία τους. Το σενάριο, το ντεκουπάζ, τα πλάνα, οι σεκάνς, η μουσική επένδυση, η αφήγηση και το μοντάζ είναι μόνο το τεχνικό μέρος, το οποίο αδιαμφισβήτητα πρέπει να κατέχει κανείς προκειμένου να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο ντοκιμαντέρ. Οι γνώσεις αυτές δεν είναι δύσκολα προσβάσιμες. Και η εξοικείωση με την ορολογία θα επιτευχθεί μέσα από τη συνεχή εξάσκηση με αποτελέσματα πολύ ικανοποιητικά. Το απαραίτητο είναι, όμως, να κατανοήσουν οι μαθητές τη σχέση του ντοκιμαντέρ με την Ιστορία. Το σημείο «συνάντησης» των δύο είναι η αναζήτηση της αλήθειας και η -κατά το δυνατόν εφικτή- ολόπλευρη παρουσίαση του γεγονότος μέσα από το συνδυασμό της ιστορικής με την κινηματογραφική αφήγηση.
Τα 174 ντοκιμαντέρ που διαγωνίστηκαν ήταν ένα ικανοποιητικό δείγμα που προσφερόταν για πρωτογενή στατιστική ανάλυση, η οποία έρχεται να φωτίσει στην πράξη πτυχές της θεωρίας. Σε 146 σχολεία, 47 από την Αττική, 90 από την περιφέρεια και 9 από το εξωτερικό, ενεργοποιήθηκαν μαθητές και εκπαιδευτικοί με στόχο τη συμμετοχή στον διαγωνισμό. Σχεδόν ίσος αριθμός Γυμνασίων και Λυκείων καθώς και 8 Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας πήραν μέρος. Στην πλειονότητά τους οι μαθητές ασχολήθηκαν περισσότερο με την Ελληνική Ιστορία (139 συμμετοχές) παρά με την Ευρωπαϊκή (35 συμμετοχές). Τα δημοφιλέστερα θέματα ήταν ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική εκστρατεία και η Ελληνική Επανάσταση, με ιδιαίτερη έμφαση στην προσωπικότητα του Καποδίστρια. Οι συμμετοχές με θέματα από την Τοπική Ιστορία εστίασαν κυρίως στην Ελληνική Επανάσταση, την Κατοχή και τον ελληνικό εμφύλιο. Λίγα ήταν τα ντοκιμαντέρ που αναφέρονταν σε γεγονότα της περιόδου μετά τη μεταπολίτευση. Η συχνότητα των θεμάτων που επανέρχονταν ήταν αναμενόμενη. Ένα αίσθημα ασφάλειας ότι κινείται κανείς σε γνωστά «εδάφη». Δεν έλειψαν, βέβαια, και εκπλήξεις, όπως συμμετοχές με θέμα τον ισπανικό εμφύλιο ή τις αμερικανίδες πιλότους του Β Παγκοσμίου.
Τα κριτήρια με τα οποία αξιολογήθηκαν οι συμμετοχές ήταν προσανατολισμένα στην παιδαγωγική πλευρά του εγχειρήματος. Η αρτιότητα σε επαγγελματικό επίπεδο δεν ήταν ο βασικός άξονας. Αυτό, βέβαια, δε σήμαινε χαμηλή ποιότητα των συμμετοχών που ξεχώρισαν. Στόχος της δράσης ήταν η κινητοποίηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού μαθητών και καθηγητών ώστε να ενταχθεί δημιουργικά το ντοκιμαντέρ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η απήχηση του διαγωνισμού ξεπέρασε τις αρχικές προσδοκίες των διοργανωτών θέτοντας σε άλλη βάση πλέον τα αναμενόμενα ποσοστά συμμετοχής την επόμενη χρονιά.
Τα πέντε βραβευμένα ντοκιμαντέρ διακρίθηκαν για τον τρόπο με τον οποίο πραγματεύτηκαν επιστημονικά οι μαθητές το θέμα, για την ερευνητική εργασία που προηγήθηκε, την αποτελεσματική αξιοποίηση των πηγών και των μαρτυριών, τη δομημένη οργάνωση του υλικού και το επιτυχημένο μοντάζ. Δεν μπορούμε, όμως, να παραβλέψουμε κάποιες σημαντικές επισημάνσεις που αφορούν αφενός την παράμετρο «κριτικά» του τίτλου του διαγωνισμού, αφετέρου την κινηματογραφική παιδεία των συμμετεχόντων. Είναι δύσκολο να ξεφύγουν οι διαγωνιζόμενοι, στην πρώτη απόπειρά τους, από τα ιστορικά στερεότυπα και τις αγκυλώσεις, και να προσεγγίσουν πραγματικά με κριτική ματιά το ιστορικό γεγονός. Ένας λόγος παραπάνω, λοιπόν, να επιλέγουν ορθά τα θεσμικά όργανα του Υπουργείου σε ποιες ειδικότητες ανατίθεται η διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας. Έπειτα, ήταν σε πολλές περιπτώσεις περισσότερο από προφανής η γοητεία και η κυριαρχία του εμπορικού κινηματογράφου. Αρκετά τα κινηματογραφικά στερεότυπα. Κυρίως, όμως, αδυναμίες στην κινηματογραφική αφήγηση.
Θα μπορούσε κανείς να αναλύσει επί μακρόν τα αποτελέσματα του διαγωνισμού, κάτι που έχει ήδη δρομολογηθεί σε επιστημονικό πλαίσιο. Για λόγους συντομίας θα εστιάζαμε στα εξής: Οι διαγωνισμοί χάνουν την μακροπρόθεσμη παιδευτική τους αξία αν λειτουργήσουν σαν πυροτεχνήματα, χωρίς να έχει διασφαλιστεί αξιόλογη συνέχεια. Με αυτό το σκεπτικό, από τον ερχόμενο Οκτώβριο σχεδιάζονται από τη Νέα Παιδεία, σε συνεργασία με άλλους επιστημονικούς φορείς, επιμορφωτικές δράσεις για εκπαιδευτικούς και μαθητές, με στόχο τη δημιουργία ιστορικών ντοκιμαντέρ και τη χρήση τους στις αίθουσες. Έπειτα, έγινε σαφές σε όλους όσοι πλαισίωσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τον διαγωνισμό πως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι συλλήβδην φυγόπονοι ούτε φείδονται χρόνου προκειμένου να παραγάγουν έργο. Δε φοβούνται μάλιστα να εκθέσουν την από κοινού δουλειά με τους μαθητές τους και να αξιολογηθούν και οι ίδιοι γι αυτή.
Η κατακλείδα της δράσης θα μπορούσε να είναι «Μια άλλη εκπαίδευση φαίνεται πως είναι εφικτή». Ας τη χρησιμοποιήσουμε ως θεματική περίοδο, για να γράψουμε -και εμείς- Ιστορία.
Τα πέντε βραβευμένα ντοκιμαντέρ είχαν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της ΕΡΤ www.ert.gr-Περισσότερα-Παιδικό-Διαγωνισμοί.
Τώρα θα τα βρείτε στο vimeo, στη διεύθυνση https://vimeo.com/user19113548/videos
Νατάσα Μερκούρη, φιλόλογος
[*] Φράση δανεισμένη από το διαφημιστικό σποτ της ΕΡΤ για τον διαγωνισμό.
