Μια πρόταση για το μάθημα των Ερευνητικών Εργασιών
Ιταλία - Ελλάδα
Αφορμή για την παρουσίαση του προγράμματος που ακολουθεί στάθηκε μια ενημερωτική συνάντηση στις 18 Μαΐου 2012, στο Χώρο Τέχνης Βρυσάκι στην Αθήνα. Το πρόγραμμα «Memoro-Τράπεζα Αναμνήσεων» είναι μία ακόμη προσπάθεια αξιοποίησης των προσωπικών αφηγήσεων στη διατήρηση της μνήμης και της ιστορίας μέσα από την τυπική και μη τυπική εκπαίδευση. Η λειτουργία του ξεκίνησε το 2007 στην Ιταλία, η ιστοσελίδα -βασικό εργαλείο του προγράμματος- το 2008 και από το 2009 το πρόγραμμα στηρίζει και υλοποιεί στην Ιταλία η μη κερδοσκοπική οργάνωση Associazione Banca della Memoria ONLUS. Η προσπάθεια έχει βρει μεγάλη ανταπόκριση σε χώρες σε όλες τις ηπείρους: Καμερούν, Η.Π.Α., Αργεντινή, Πουέρτο Ρίκο, Βενεζουέλα, Ιαπωνία, Γαλλία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Πολωνία και Ελλάδα.
Στην Ελλάδα, η Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων σε συνεργασία με την ιταλική Banca della Memoria υλοποιούν το ευρωπαϊκό πρόγραμμα με τίτλο «Οι αναμνήσεις μου - Η ιστορία μας: ενεργός ευρωπαϊκή μνήμη». Το 2012 έχει χαρακτηριστεί ως Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργού Γήρανσης και Αλληλεγγύης των Γενεών. Σε αυτό το πλαίσιο ζητούμενο του προγράμματος είναι η διατήρηση της μνήμης της Ευρώπης μέσα από τις προσωπικές μαρτυρίες των ανθρώπων. Όπως αναφέρεται στο σχετικό υλικό «[...] έχει στόχο την κατανόηση των βασικών αξιών της ΕΕ, όπως η ελευθερία, η δημοκρατία και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσα από τη μνήμη της καταπάτησής του από το ναζισμό, το φασισμό και το σταλινισμό στην Ευρώπη». Η ανταλλαγή και η καταγραφή αναμνήσεων των Ελλήνων και των Ιταλών είναι η βάση για μια ουσιαστική «συνομιλία», μέσα από την ατομική προφορική ιστορική αφήγηση, των γενεών, μια πολυτροπική αφήγηση που λειτουργεί, με την πολλαπλότητά της, συμπληρωματικά προς την «επίσημη» ιστορία.
Σημαντική για την επιτυχία του προγράμματος είναι η ενεργή συμμετοχή των ηλικιωμένων ως αφηγητών και των νέων ως καταγραφέων της μνήμης ή εξερευνητών αναμνήσεων, όπως τους ονομάζει το Memoro. Οι εξερευνητές, είτε είναι μαθητές είτε όποια ομάδα επιθυμεί να συνεισφέρει στη συγκέντρωση υλικού, με την καθοδήγηση του υπεύθυνου του προγράμματος καταλήγουν στα επιμέρους θέματα, μελετούν το ιστορικό υλικό και διαμορφώνουν τις ερωτήσεις που θα απευθύνουν στους αφηγητές, προκειμένου να οργανωθεί η αφήγηση χωρίς όμως να χαθεί ο αυθορμητισμός και η ρευστότητα του προφορικού λόγου. Μπορεί κανείς να απευθυνθεί στα μέλη της οικογένειάς του, στην τοπική κοινότητα ή σε συγκεκριμένους αφηγητές αν το θέμα είναι ειδικό. Απαραίτητη προϋπόθεση, οι αφηγητές να έχουν γεννηθεί πριν το 1950.
Η καταγραφή είναι πάντοτε ατομική και γίνεται με τη μορφή συνέντευξης, οπότε είναι απαραίτητες οι οδηγίες για να κυλήσουν ομαλά η αφήγηση και η ακρόαση, σε κλίμα αμεσότητας, εμπιστοσύνης και οικειότητας, ώστε η προσωπική εμπειρία, η γνώση και η ανάμνηση να φτάσουν στη νέα γενιά όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένες και σαφείς. Τα εργαλεία μπορεί να είναι μια κάμερα ή ένα κινητό τηλέφωνο με κάμερα. Συστήνεται η χρήση εξωτερικού μικροφώνου και τρίποδου για σταθερές λήψεις. Ο αφηγητής καλείται να υπογράψει δύο έγγραφα (συγκατάθεσης και παραχώρησης δικαιωμάτων) πριν την έναρξη της συνέντευξης. Στο πακέτο του εκπαιδευτικού υλικού υπάρχουν αναλυτικές κινηματογραφικές οδηγίες, π.χ. συμβουλές για τη θέση της κάμερας, το φωτισμό, τα «κάδρα», τον ήχο κλπ. Μετά το τέλος των συνεντεύξεων, το υλικό ελέγχεται από τη συντακτική ομάδα, γίνονται οι απαραίτητες διορθώσεις και το μοντάζ με ένα απλό πρόγραμμα επεξεργασίας ήχου και εικόνας, και το αποτέλεσμα δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα του Memoro στη σχετική θεματική ενότητα. Έτσι, όσοι συμμετέχουν στο πρόγραμμα, σε όποια πόλη και να κατοικούν, σε όποια χώρα και να βρίσκονται, έχουν άμεση πρόσβαση στα δεδομένα. Επίσης, προτείνονται συγκεκριμένες εκπαιδευτικές δραστηριότητες για την τάξη μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος με στόχο, για παράδειγμα, την κατανόηση της διαδοχής των ιστορικών γεγονότων σε μια περίοδο, τη γνωριμία με την αυτοβιογραφία, τη βιωματική προσέγγιση των γεγονότων μέσα από την οικογενειακή ιστορία κλπ. Το πρόγραμμα ολοκληρώνεται με την ατομική αξιολόγηση και την αξιολόγηση της ομάδας. Σε κάθε βήμα της υλοποίησης υπάρχει βοήθεια και τεχνική υποστήριξη από τους υπεύθυνους στην Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων.
Το ευρύτερο πρόγραμμα προτείνει και άλλες θεματικές όπως η μετανάστευση, τα επαγγέλματα, οι τόποι, η εκπαίδευση, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, κοινωνικοί θεσμοί κλπ. Με αυτό το εύρος των θεμάτων δίνεται η δυνατότητα να ασχοληθούν οι ενδιαφερόμενοι με ζητήματα που αφορούν όχι μόνο ιστορικά γεγονότα αλλά και την καθημερινότητα των ανθρώπων μέσα σε ιστορικά ταραγμένες περιόδους. Επίσης, να εξετάσουν διάφορους παράγοντες -κοινωνικούς, οικονομικούς, θρησκευτικούς- που επηρέασαν τα βιώματα των αφηγητών και όρισαν τη μνήμη τους, δηλαδή αυτά που επέλεξαν να θυμούνται ή να απωθήσουν, ή τη συναισθηματική κατάσταση κάτω από την οποία ανακαλούν την ανάμνηση. Τα πρόσωπα που μέχρι πρότινος είχαν υποστεί τις συνέπειες της Ιστορίας γίνονται πρωταγωνιστές, αποκτούν ακροατήριο και καταθέτουν την εμπειρία τους. Οι εξερευνητές, λοιπόν, έρχονται αντιμέτωποι με μία από τις δυσκολίες του επαγγελματία ιστορικού: την αξιοπιστία των πηγών. Σε καμία περίπτωση, η δυσκολία αυτή δρα ανασταλτικά ή αποθαρρυντικά. Αντίθετα, λειτουργεί ως έναυσμα για ανάλυση, συνεξέταση με γραπτές πηγές ή με τα ίδια τα σχολικά εγχειρίδια.
Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε το σχολικό έτος 2011-2012 με μαθητές του 2ου ΓΕΛ Ηλιούπολης στο πλαίσιο του μαθήματος των Ερευνητικών Εργασιών στην Α' Λυκείου. Συγκέντρωσαν προφορικές μαρτυρίες με θέματα τον πόλεμο, τη μετανάστευση, τη διαφορετικότητα, την παρουσία δυναμικών γυναικών και τις πράξεις αλληλεγγύης. Πρόκειται για μια καλή πρακτική, από εκείνες που ενισχύουν τη βιωματική προσέγγιση της ιστορίας, αναδεικνύουν την τοπική μνήμη και ενδυναμώνουν τις σχέσεις μέσα στην κοινότητα. Αναμφίβολα, συνάδουν με τη στοχοθεσία, τις αρχές, τις κατευθύνσεις και τις φάσεις διεξαγωγής του μαθήματος των Ερευνητικών Εργασιών. Ενδεικτικά αναφέρω τη διεπιστημονικότητα, τη διερευνητική προσέγγιση, την ομαδοσυνεργατική προσέγγιση της μάθησης, τη συλλογή, ταξινόμηση και επεξεργασία δεδομένων, την επικοινωνία του σχολείου με την κοινότητα, την παραγωγή υλικού, τη δημοσιοποίηση του υλικού, την ατομική και την ομαδική αξιολόγηση κ.α.
Εύχομαι καλή περιήγηση στην Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων (www.memoro.org/gr-gr/).
Το Νοέμβριο του 2011, η Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων έλαβε τιμητική διάκριση από το TEDx Athens Competition στον τομέα της καινοτομίας στην εκπαίδευση.
Για περισσότερες πληροφορίες απευθυνθείτε στο info@bankofmemories.gr
ΧΡΗΣΙΜΟ ΥΛΙΚΟ
Memoro: the bank of memories www.memoro.org/the-project.php
Sarli, M., «Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων: εμείς είμαστε η ιστορία μας», ιστοσελίδα TEDxAthens.com.
2012: European Year of Active Ageing (Ενεργός Γήρανση) http://europa.eu/ey2012/ Στην Ηλιούπολη το πρώτο σχολείο που "εξερευνά αναμνήσεις" www.cityofilioupolis.gr/content/view/3813/2/
Γεωργαντά, Μ.Ν. (2012), «Τράπεζα αναμνήσεων: για να μαθαίνουν οι νέοι», Ελεύθερος Τύπος, 3 Μαρτίου, σ. 16.
Ισμαηλίδου, Ε. (2012), «Ήρθε η τράπεζα για καταθέσεις αναμνήσεων», Το Βήμα, 7 Ιανουαρίου.
Καταγραφή των προφορικών ιστοριών σε αρχεία - Αξιοποίηση στο σχολείο
Γκίκα, Ε., Μπελογιάννη, Μ. (2012), «Η ιστορική έρευνα στο σχολείο ως βιωματική δράση: Η σχολική ζωή του Βαρβακείου 1934-2000», Νέα Παιδεία, 142, σσ. 118-129
Παραδείγματα συγκέντρωσης προφορικών μαρτυριών
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών-Αρχείο Προφορικής Παράδοσης www.kms.org.gr
USC Shoah Foundation Institute http://dornsife.usc.edu/vhi/
