(31-05-2021)
Γνωριμία με το διαδικτυακό περιοδικό Antigone
Το διαδικτυακό περιοδικό Antigone, είναι ένας νέος εκπαιδευτικός ιστότοπος που στόχο έχει να κάνει τη μελέτη του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου προσβάσιμη στο διεθνές κοινό. Η πρόσβαση είναι ελεύθερη και η θεματολογία ποικίλει, από άρθρα γενικού ενδιαφέροντος σε πιο εξειδικευμένες συμβολές που εστιάζουν σε ένα ευρύ φάσμα της κλασικής λογοτεχνίας.
Μετά από την ευγενική άδεια που μας παραχωρήθηκε, θα θέλαμε να γνωρίσουμε στο ελληνικό κοινό το περιοδικό, μέσα από τη μετάφραση ενός άρθρου που γράφτηκε και δημοσιεύθηκε τον περασμένο Μάρτιο από τον Edmund Stewart, επίκουρο καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Nottingham, με τίτλο Why we need Antigone (Γιατί έχουμε ανάγκη την Αντιγόνη).
Για νέα άρθρα από τους Stephen Fry, Adrienne Mayor, Josiah Ober, Tom Holland και πολλά άλλα, επισκεφθείτε το www.antigonejournal.com και ακολουθήστε τον ιστότοπο για ενημερώσεις στο Twitter @antigonejournal ή στο Facebook.
Γιατί έχουμε ανάγκη την Αντιγόνη
Ο Natan Sharansky απήχθη από τη Σοβιετική KGB τον Μάρτιο του 1977. Θα περάσει σχεδόν μια δεκαετία στη φυλακή, κατηγορούμενος ως κατάσκοπος των ΗΠΑ. Το πραγματικό του αδίκημα ήταν ο δημοκρατικός ακτιβισμός, καθώς και η επιθυμία να μεταναστεύσει στο Ισραήλ και να ασκήσει τη θρησκεία του (Ιουδαϊσμός). Όπως πολλοί μορφωμένοι άνθρωποι που έχουν τεθεί υπό κράτηση, ο Sharansky πέρασε τις πολλές, κενές ώρες της φυλακής διαβάζοντας. Η φυλακή Lefortovo της Μόσχας, στην οποία κρατούνταν αρχικά, είχε μια εξαιρετική βιβλιοθήκη, με βιβλία διανοουμένων που είχαν καθαιρεθεί από το καθεστώς. Στα απομνημονεύματά του με τίτλο Fear No Evil (1988) περιγράφει την ευχαρίστηση και την ενθάρρυνση που βρήκε στην ανάγνωση των κλασικών κειμένων:
Καθώς συνέχισα να διαβάζω, διαπίστωσα ότι τα συναισθήματα και οι σκέψεις πολλών κλασικών συγγραφέων και των ηρώων τους φαίνονταν εξαιρετικά κατάλληλα για τη δική μου κατάσταση. Εμπνεύστηκα από τον Οδυσσέα, το πνεύμα του, το πείσμα του και την τεράστια περιέργειά του - ακόμη και στην άκρη της αβύσσου. … Και η Αντιγόνη - πιεσμένη από τη μοίρα, αρνήθηκε να παραβιάσει τις βασικές, αιώνιες αξίες και είδε ως αποστολή της την αγάπη, όχι το μίσος… Όλοι αυτοί οι χαρακτήρες μου φάνηκαν ότι έρχονταν βιαστικά προς εμένα από διάφορες χώρες και κατά τη διάρκεια των αιώνων. «Βλέπεις», μου είπαν, «δεν υπάρχει τίποτα νέο στον κόσμο που ζούμε. Αλλά πόσο πολύ αξίζει να ζήσει κανείς - και αν χρειαστεί, αξίζει να και πεθάνει».
Για τον Sharansky, η Αντιγόνη καταλάβαινε τα βάσανα του, επειδή και αυτή είχε βιώσει το ίδιο είδος δίωξης. Η αιτία ήταν, βέβαια, διαφορετική (η Αντιγόνη αντιμετώπιζε τον θάνατο επειδή προσπάθησε να θάψει τον αδερφό της), ωστόσο εμφανίζεται ως ένας άνθρωπος που ακολουθεί έναν μοναχικό δρόμο, αφού αρνήθηκε να παραιτηθεί από θεμελιώδεις αρχές απέναντι στην αυθαίρετη ιδιοτροπία μιας τυραννικής δύναμης.
Διδάσκω τακτικά τη μεγάλη τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη και η ερώτηση που συχνά υποβάλλουν οι μαθητές είναι: «Γιατί η Αντιγόνη είναι συμπαθητικός χαρακτήρας»; ή «Δεν θα έπρεπε να έχουμε περισσότερη συμπάθεια και θαυμασμό για την αδερφή της Ισμήνη;» Η απάντηση που συνηθίζω να δίνω είναι ότι η «συμπάθεια» είναι ένα προσωπικό συναίσθημα: δε μπορούν όλοι να αισθανθούν συμπάθεια για τον ίδιο λογοτεχνικό χαρακτήρα (ή ένα πραγματικό άτομο). Τείνουμε να συμπάσχουμε με ανθρώπους που είτε μοιάζουν με μας ή που μοιάζουν με το είδος των ανθρώπων που θα θέλαμε να είμαστε. Ακόμη, πολλοί αναγνώστες και μελετητές δεν συμπάσχουν με την Αντιγόνη. Μπορεί να θεωρούν ότι η Αντιγόνη αντιμετώπιζε την αδερφή της αδικαιολόγητα σκληρά και άσχημα. Η Ισμήνη αρχικά επιδιώκει να προφυλάξει τον εαυτό της και τη σχέση που της απομένει, αυτή με την αδελφή της. Η Αντιγόνη εκλαμβάνει αυτή τη συμπεριφορά ως δειλία. Στη συνέχεια, η Ισμήνη προσπαθεί να μοιραστεί την ευθύνη για κάτι που δεν έκανε. Η Αντιγόνη αρνείται να την αφήσει να πιστωθεί την ταφή του Πολυνείκη. Η Ισμήνη δεν αντέχει να ζήσει χωρίς την αδερφή της. Η Αντιγόνη την απορρίπτει ως συνεργό του Κρέοντα.
Γιατί έχουμε ανάγκη την Αντιγόνη; Οι αρετές της Ισμήνης (τρυφερότητα, ενσυναίσθηση, αδογμάτιστος ρεαλισμός, πνεύμα συμβιβασμού) μπορεί να φαίνονται πιο ταιριαστές σε μια δημοκρατία, είτε στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. είτε στον σύγχρονο κόσμο. Και, πράγματι, είναι καταλληλότερες για εκείνες τις κοινωνίες (κυρίως δημοκρατίες) όπου εφαρμόζεται το κράτος δικαίου και, επιπλέον, όπου ο γραπτός νόμος και η ηθική αρχή συμφωνούν σε γενικές γραμμές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, είναι ίσως ευκολότερο να είναι κανείς καλός παρά το αντίθετο. Η ηρωική ακαμψία είναι λιγότερο απαραίτητη και λιγότερο ευπρόσδεκτη. Ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει σε μια δικτατορία, ή ακόμη και σε μια δημοκρατία στην οποία η πλειοψηφία έχει την πρόθεση να μεταβληθεί σε τυραννία. Σε αυτές τις κοινωνίες, η ηθική και ο νόμος δεν χρειάζεται να συμφωνούν, διότι ο νόμος διαμορφώνεται μόνο για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της καθεστηκυίας τάξης ή του τυράννου, ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε ενστάσεις για την αλήθεια ή τη δικαιοσύνη. Εδώ μπορεί να ισχύει ότι οι νόμοι του Θεού και του Ανθρώπου συγκρούονται και, σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν μπορεί κανείς να έχει δύο κυρίους. Γι' αυτόν τον λόγο, ο συμβιβασμός (η πρωταρχική αρετή της Ισμήνης) μπορεί μερικές φορές να αποδειχθεί ότι δεν αποτελεί καθόλου αρετή, σε περίπτωση που μας ζητηθεί να εγκαταλείψουμε τις ηθικές μας αρχές.
Ποιες είναι οι αρετές της Αντιγόνης και γιατί έχουν σημασία; Η πρώτη είναι η σταθερότητα ή ηθική σαφήνεια (moral clarity). Για την Αντιγόνη, κανένα νέο διάταγμα ή νόμος δεν θα μπορούσε να αλλάξει αυτό που πάντα γνώριζε ότι είναι αληθινό: ότι αγαπούσε τον αδερφό της, ότι του οφείλει ένα χρέος αγάπης και ότι οι νεκροί αξίζουν να ταφούν. Οι ενέργειες της Αντιγόνης δεν οφείλονται σε ξέσπασμα θυμού ούτε προέρχονται από μια εφηβική ανάγκη να επαναστατήσει απέναντι στους κανόνες. Αντίθετα, η ηρωίδα παρακινείται από την αποφασιστικότητα να τηρήσει καθιερωμένους κανόνες απέναντι στην απειλή παραβίασής τους από έναν νεόκοπο τύραννο. Αλλά για να έχουν σημασία οι ηθικές αρχές, απαιτείται η πρόσθετη αρετή του θάρρους. Και το θάρρος της Αντιγόνης είναι εξαιρετικό. Στον κόσμο του 21ου αιώνα, οι αποφασιστικές και ισχυρές γυναίκες είναι γνωστές προσωπικότητες που συχνά θεωρούνται πρότυπα προς θαυμασμό και μίμηση. Αλλά στην κλασική Ελλάδα, η ιδέα ότι ένα νεαρό άγαμο κορίτσι θα μπορούσε δημόσια να προκαλέσει έναν τύραννο, κάτι που οι ηλικιωμένοι φοβούνται να πράξουν, είναι κάτι το ασύλληπτο.
Ωστόσο, για να αντισταθεί κανείς στην τυραννία, ούτε η αποφασιστικότητα ούτε το θάρρος αρκούν από μόνα τους, αφού μπορούν και τα δύο να τεθούν στην υπηρεσία του κακού. Χρειάζεται μια τελική αρετή για να συμπληρώσει τις άλλες, η αγάπη της αλήθειας. Οι τύραννοι δεν φοβίζουν απλώς τους υπηκόους τους για να εγκαταλείψουν την έννοια της ηθικής: τους εξαπατούν και τους κολακεύουν. Το μεγαλύτερο τέχνασμα του Κρέοντα είναι να ισχυριστεί ότι οι θεοί σίγουρα υποστηρίζουν τη δική του παραβίαση των ίδιων των νόμων τους, εάν αυτό συμβαίνει για να τιμωρηθεί ένας εχθρός του κράτους. Επιλέγει να υπονομεύσει, όχι να απειλήσει, τους πρεσβύτερους της Θήβας. Ήταν απόλυτα πιστοί στον Οιδίποδα και στους γιους του, άρα πρέπει να παραμείνουν έτσι τώρα και κάτω από την δική του την ηγεσία. Ο Χορός, σύμφωνα με την Αντιγόνη, φοβάται να εκφράσει τη γνώμη του γι’ αυτή την απόφαση, αλλά ίσως δεν είναι προς το συμφέρον του να το πράξει. Ωστόσο, οι ελλειπτικές και διφορούμενες εκφράσεις είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικές. Στη λεγόμενη «Ωδή στον άνθρωπο», ο Χορός εκθειάζει την ανθρώπινη εφευρετικότητα, αλλά παραδέχεται επίσης ότι μια τέτοια ευφυΐα έχει τα όριά της: «τέχνες μαστορικές σοφίστηκε που δεν τις βάζει ο νους κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει·» (στ. 355-6, μτφρ. Κ. Χ. Μύρη).
Οι τύραννοι χρησιμοποίησαν, κατά καιρούς, την υψηλή διανόηση για να πραγματοποιήσουν και να δικαιολογήσουν τα εγκλήματά τους. Το κομμουνιστικό καθεστώς που εκδίωξε τον Sharanksy, μεταξύ πολλών άλλων και χειρότερων φρικαλεοτήτων, είχε και συνεχίζει να έχει πολλούς άκαμπτους και εύγλωττους απολογητές. Το ίδιο ισχύει και για τους Ναζί. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η πλειοψηφία των παρευρισκομένων στη διάσκεψη Wannsee (η συνάντηση που καθόρισε την τελική λύση του λεγόμενου «Εβραϊκού Προβλήματος») κατείχε διδακτορικά. Γερμανικά πανεπιστήμια και Γερμανοί διανοούμενοι, που ήταν στην πρώτη γραμμή της τόσο μεγάλης ακαδημαϊκής και επιστημονικής προόδου που συντελέστηκε τον 19ο και στις αρχές του εικοστού αιώνα, πρόθυμα συναίνεσαν και συμμετείχαν στα εγκλήματα του Τρίτου Ράιχ. Φυσικά, πρέπει επίσης να παραδεχτούμε ότι πολλοί Γερμανοί ακαδημαϊκοί διέφυγαν στο εξωτερικό, αλλά (όπως σημείωσε ο Αυστριακός οικονομολόγος Friedrich Hayek, ο οποίος επέλεξε να γίνει Βρετανός υπάλληλος το 1938), είναι αξιοσημείωτο πόσο λίγοι από αυτούς δεν ήταν Εβραίοι ή μέλη άλλων μειονοτήτων.
Μόνο η επιθυμία για την αλήθεια θα αποτρέψει αυτήν τη διαφθορά και τη χειραγώγηση του ανθρώπινου νου. Χωρίς αυτή τίποτα δεν έχει σημασία, μόνον η δύναμη. Ίσως ένα από τα πιο σημαντικά επιχειρήματα για την ύπαρξη και τη σημασία της αντικειμενικής αλήθειας διατυπώθηκε από τον φιλόσοφο Σωκράτη (469–399 π.Χ.), σύγχρονο του Σοφοκλή (496–406 π.Χ.). Η αναζήτηση της αλήθειας είχε μεγαλύτερη σημασία για τον Σωκράτη από τα προσωπικά συμφέροντα ή συναισθήματα και, όπως η Αντιγόνη, ήταν διατεθειμένος να πεθάνει παρά να συναινέσει σε εξαπάτηση ή αδικία. Ως σταθερός υποστηρικτής της υπακοής στους ανθρώπινους νόμους, πίστευε επίσης (και πάλι σαν την Αντιγόνη) ότι το πρώτο του καθήκον ήταν απέναντι στους θεούς που τον έκαναν να αγαπήσει και να αναζητήσει τη σοφία. Εάν οι θεοί διέταζαν κάτι για το οποίο οι νόμοι όριζαν την ποινή του θανάτου, τότε ήταν διατεθειμένος να δεχτεί το θάνατο. Έτσι, ο Σωκράτης ήταν από πολλές απόψεις μια ζωντανή, ιστορική ενσωμάτωση των αρετών της μυθικής ηρωίδας του Σοφοκλή.
Τι μπορούμε να μάθουμε από την Αντιγόνη (και επίσης από τον Σωκράτη); Ίσως ότι μια ιδέα που είναι δημοφιλής ή νέα δεν είναι πάντα σωστή, ότι αυτό που ξέραμε ότι είναι αλήθεια χθες δεν μπορεί εύκολα να ξεχαστεί σήμερα, ότι αυτό που είναι χρήσιμο δεν είναι πάντα απλό, ότι μερικές φορές είναι καλύτερο να λες την αλήθεια, ακόμη και με τον κίνδυνο της προσβολής· και, ναι, ότι «υπάρχουν πολλά πράγματα για τα οποία αξίζει να ζήσει κανείς και, αν χρειαστεί, αξίζει και να πεθάνει».
(Μετάφραση: Παναγιώτης Σεράνης)
ΣτΜ: Ο Natan Sharanksy (γεν. 1948) είναι Εβραίος πολιτικός, ακτιβιστής υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συγγραφέας. Κατείχε διάφορες υπουργικές θέσεις από το 1996 ως το 2005. Τώρα είναι πρόεδρος του Institute of the Study of Global Antisemitism and Policy.
Νικηφόρος Λύτρας, Αντιγόνη και Πολυνείκης (1865)
