[02/01/2022]
Ιστορία και ιδεολογία
Όταν ρώτησαν τον Τσώρτσιλ πώς πιστεύει ότι θα του φερθεί η Ιστορία «νομίζω καλά», είπε, «αλλά για να είμαι σίγουρος, θα τη γράψω μόνος μου». Και την έγραψε, ως γνωστό, πήρε μάλιστα και το Νόμπελ Λογοτεχνίας (1953) για το έργο του. Λογοτεχνίας; Ναι, γιατί όχι; Η ιστορία του 2ου Παγκοσμίου πολέμου έχει άφθονο τραγικό ρεαλισμό, δράση, επεισόδια, σασπένς, δε λείπουν οι επινοήσεις και είναι καλογραμμένο κείμενο. Ο συγγραφέας, που ήταν και βασικός πρωταγωνιστής, είχε καλλιτεχνική φλέβα, ζωγράφιζε κιόλας, όπως άλλωστε και ο μεγάλος αντίπαλός του, ο Χίτλερ. Είναι άραγε η Ιστορία μυθιστόρημα; Ναι και όχι. Έχουν κοινό την ιστορική αφήγηση, αλλά διαφέρουν στην οπτική και στον τρόπο ομιλίας. Πάντως και η Ιστορία μπορεί να γραφτεί «σαν» μυθιστόρημα και το μυθιστόρημα εμπεριέχει ενίοτε ιστορική τεκμηρίωση επιστημονικού επιπέδου.
Κάθε επιστήμη είναι αξιόπιστη στην έρευνά της, αλλά η ίδια η επιστήμη δε μιλάει. Μιλούν για λογαριασμό της οι επιστήμονες, που δεν είναι πάντα ούτε όλοι ούτε εξίσου αξιόπιστοι. Στα ίδια συμπτώματα οι γιατροί μπορούν να κάνουν διαφορετικές αναγνώσεις-διαγνώσεις. Το ίδιο και η Ιστορία. Ασφαλώς η Ιστορία είναι και αξιόπιστη και αντικειμενική και ουδέτερη, διότι ξέρει όλα τα δρώντα πρόσωπα και τις προθέσεις τους, ξέρει όλες τις πράξεις και τα γεγονότα σε όλες τους τις λεπτομέρειες, αλλά δε μιλάει αυτή. Για λογαριασμό της μιλούν οι ιστορικοί, οι οποίοι όμως, όσο και αν το θέλουν, δε μπορούν να είναι σε απόλυτο βαθμό αξιόπιστοι, ουδέτεροι, αμερόληπτοι, αντικειμενικοί. Γιατί;
Πρώτο, γιατί δεν κατέχουν όλα τα γεγονότα και τις πράξεις και μάλιστα με όλες τις λεπτομέρειες, αφού μια τέτοια γνώση δεν είναι ανθρωπίνως δυνατή. Ξέρουν μόνο όσα και όπως έχουν φανερωθεί, όσα και όπως έπεσαν στην αντίληψή τους, άρα η ιστορική αλήθεια τους έχει κενά, έχει τρύπες, τις οποίες κάθε ιστορικός προσπαθεί συνήθως να καλύψει αναζητώντας πληροφορίες ή κάνοντας εικασίες κατά το εικός, το πιθανό και το αναγκαίο, οι οποίες μπορεί να είναι ευρηματικές, ευλογοφανείς ή αληθοφανείς, δεν είναι όμως αληθινές και άρα υπονομεύουν λίγο ή πολύ την ιστορική αλήθεια.
Δεύτερο, γιατί ο κάθε ιστορικός διαβάζει τα ιστορικά γεγονότα και τα ερμηνεύει κατά την κρίση του, που κατευθύνεται σε μεγάλο βαθμό από τον χαρακτήρα, την παιδεία και την ιδεολογία του, με την ευρύτερη έννοια του όρου ιδεολογία, το σύνολο δηλαδή των ιδεών του. Ο Θουκυδίδης π.χ. που είναι μέγας ιστορικός, δεν παύει να είναι Αθηναίος. Η πόλη και το πολίτευμα όπου ανδρώθηκε και των οποίων το εγκώμιο πλέκει, φανερώνουν τον καμβά επί του οποίου «ξυγγράφει», είτε το θέλει είτε όχι. Θέλει να είναι αντικειμενικός και είναι, κατά το δυνατόν όμως. Τόσο, όσο. Όχι μόνο για τις δυσκολίες που επισημαίνει και ο ίδιος, αλλά κυρίως γιατί βλέπεις όπως βλέπεις επειδή είσαι αυτός που είσαι. Και είσαι αυτός που είσαι γιατί έτσι ήταν αυτά που σε διαμόρφωσαν, όσο κι αν εσύ θέλησες να αυτονομηθείς και ως ένα βαθμό το κατάφερες.
Τρίτο. Τα ιστορικά γεγονότα δεν αλλάζουν, είναι αυτά που είναι και είναι πλήρη, αλλά δε φαίνονται όλα και δε μιλούν από μόνα τους. Μιλούν μόνο όσα βλέπει, όσα επιλέγει και όσα διαβάζει ο ιστορικός, όπως τα βλέπει, τα επιλέγει, τα διαβάζει και τα συσχετίζει κατά την αντιληπτικότητα, την κριτική δυνατότητα, την παιδεία, την ιδεολογία του, τον σκοπό που θέλει να ενισχύσει (αλλιώς διαβάζει τα Μικρασιατικά ο Έλληνας και αλλιώς ο Τούρκος ιστορικός, αλλιώς διαβάζει τον ελληνικό Εμφύλιο ο Αριστερός και αλλιώς ο Δεξιός ιστορικός), την εξάρτησή του από προηγούμενες αναγνώσεις άλλων, από κάποιο νέο στοιχείο, κάποιο μικρό κομμάτι του παζλ που βρέθηκε πρόσφατα σε ένα κλειδωμένο αρχείο, από μια έγκυρη πληροφορία που φώτισε μια πτυχή, έκλεισε μια οπή, τροποποιώντας κάτι στο ιστορικό αποτύπωμα. Η Ιστορία λοιπόν είναι αντικειμενική ενώ οι ιστορικοί δε μπορούν να είναι, διαφοροποιούνται όμως και αξιολογούνται από τη δυνατότητά τους να προσεγγίσουν την αντικειμενικότητα και την ιστορική αλήθεια.
Ανάλογα συμβαίνει και με τους αναγνώστες της Ιστορίας. Υπάρχουν βέβαια αυτοί που αναζητούν την ιστορική αλήθεια σε ιστορικούς συγγραφείς που θεωρούνται περισσότερο έγκυροι και αντικειμενικοί, αλλά δεν είναι λίγοι όσοι προτιμούν την ιδεολογική ανάγνωση της Ιστορίας και τους ιστορικούς που ικανοποιούν καλύτερα την επιθυμία τους να ακούσουν αυτό που θέλουν, αυτό που συνάδει με τη δική τους ιδεολογία, όπως συμβαίνει συχνά και με την αφηγηματική λογοτεχνία. Ίσως αυτοί δεν είναι οι πιο αντικειμενικοί ιστορικοί ή οι καλύτεροι πεζογράφοι, είναι όμως οι «δικοί μας», αυτοί που γράφουν την «αλήθεια μας», τονίζοντας περισσότερο όχι αυτό που έγινε και είναι, αλλά αυτό που θα θέλαμε (και που θα έπρεπε) να γίνει και που «αν» είχε γίνει…
