[17/11/2021]
Voices of the Earth: Θέατρο – Περιβάλλον – Κοινωνική δικαιοσύνη
Συνέντευξη του Rush Rehm, Καθηγητή Θεάτρου, Παραστατικών Τεχνών και Κλασικής Φιλολογίας, καλλιτεχνικό διευθυντή του Stanford Repertory Theater, Stanford University, στη Νατάσα Μερκούρη
O Rush Rehm είχε στενές σχέσεις με την Ελλάδα ήδη από τότε που ολοκλήρωνε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη δεκαετία του ’70. Δεν υπήρξε μόνο άνθρωπος των γραμμάτων αλλά και της δράσης. Το 2019 με την ομάδα του Stanford Repertory Theatre, ως καλλιτεχνικός διευθυντής της, ανέβασε το πρωτότυπο έργο Voices of the Earth, σύνθεση κειμένων με θέμα το περιβάλλον, την κλιματική αλλαγή και την κοινωνική δικαιοσύνη. Στο πλαίσιο της ευρύτερης συνεργασίας του με το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, ως μέλος της διεθνούς συμβουλευτικής επιτροπής του στηρίζει το πρόγραμμα θεατρικής παιδείας «Βλέμμα εφήβων», το οποίο φέτος ασχολείται με το παραπάνω θέμα και θα εντάξει στην έρευνα και την παράστασή του Plan(et) B το Voices of the Earth.
Κατ’ αρχάς, να πω ότι οργανώνω και συντονίζω το καλοκαιρινό θεατρικό πρόγραμμα του Stanford Repertory Theatre εδώ και χρόνια. Το 2019 αποφασίσαμε να υλοποιήσουμε μια σειρά δράσεων με θέμα το περιβάλλον, αντιδρώντας έτσι στην κλιματική κρίση. Κι έτσι, ετοιμάσαμε την παράσταση Voices of the Earth (Φωνές της Γης), μια σύνθεση απόψεων διαφόρων ανθρώπων αλλά και των τοποθετήσεών τους στο θέμα της περιβαλλοντικής κρίσης, με διαφορετικό και εξατομικευμένο τρόπο. Είχε την υποστήριξη και εντάχθηκε στο θερινό φεστιβάλ, του οποίου το πρόγραμμα ήταν, προφανώς, άμεσα συνδεδεμένο με την περιβαλλοντική κρίση. Η κεντρική ιδέα ήταν να συλλέξουμε απαντήσεις, σκέψεις, φιλοσοφικές τοποθετήσεις, ποιητικά κείμενα, επιστημονικές αντιδράσεις και πολιτικές απόψεις, αλλά και ανόητες αντιδράσεις και απόψεις για τον κόσμο γύρω μας. Το κοινό στοιχείο ήταν η Γη, όλα όσα βρίσκονται στη Γη και τον ουρανό, τα ζώα, η σχέση του ανθρώπου με τα τον φυσικό κόσμο, ο άνθρωπος ως μέρος της Φύσης. Ακόμα και υποθέσεις για το αν η Φύση είναι καλή ή σκληρή απέναντι στον άνθρωπο, ή αν αδιαφορεί εντελώς για τα ανθρώπινα όντα. Πιστεύω ότι όλα τα παραπάνω ισχύουν.
Ως κλασικό φιλόλογο αλλά και ως άνθρωπο του θεάτρου με εντυπωσίασε το γεγονός ότι υπήρχαν σημαντικές πληροφορίες τόσο στον αρχαίο όσο και στον σύγχρονο κόσμο. Αλλά και σε όλο τον κόσμο, όχι μόνο τον δυτικό, για παράδειγμα στην Ασία, την Αφρική, τη Λατινική Αμερική, σε κοινότητες αυτοχθόνων, σε αφροαμερικανικές κοινότητες. Με δυο λόγια, σε όλους τους ανθρώπους που ζούμε στον πλανήτη. Μας ενδιέφερε να συγκεντρώσουμε «φωνές» όχι μόνο από ποικίλες γεωγραφικά περιοχές αλλά και από ποικίλες ιστορικά περιόδους. Γιατί, ξέρετε, συχνά ζούμε μόνο το παρόν, νομίζουμε ότι μόνο αυτό έχει σημασία. Οι άνθρωποι, όμως, από τότε που άρχισαν να διατυπώνουν ερωτήματα αναρωτιούνται για τη σχέση τους με τη Φύση. Άρα, η αναδρομή μας στον αρχαίο κόσμο μόνο παράξενη δεν είναι, αν δούμε τα αποσπάσματα, για παράδειγμα, από τον Ησίοδο, τον Παρμενίδη, τον Αριστοτέλη, τον Αισχύλο, τον Ευριπίδη αλλά και αρκετούς ακόμα.
Η κοινότητα δεν είχε άμεση συμμετοχή στη δημιουργία αυτού του προγράμματος. Η κύρια ιδέα είχε καθαρά θεατρική βάση. Αναζητούσαμε επτά ή οκτώ φωνές -καταλήξαμε σε επτά- διαφορετικών ηθοποιών, οι οποίοι έφεραν στη σκηνή τα λόγια 60 ή 70 ανθρώπων. Το υλικό της παράστασης προερχόταν από πρωτότυπα κείμενα, μυθιστορήματα, ποίηση ή μαρτυρίες ανθρώπων. Οι επτά ηθοποιοί, λοιπόν, υποδύθηκαν όλους τους χαρακτήρες. Όλα τα κείμενα ήταν γραμμένα στα αγγλικά. Προσπαθήσαμε, εντούτοις, να διατηρήσουμε σε κάποιες περιπτώσεις ιδιαίτερη, ξένη προφορά, έτσι ώστε το κοινό να μη θεωρήσει ότι αυτή η δουλειά είναι μόνο η «αμερικανική απάντηση» στο θέμα. Κάποιοι θεατές δεν ήξεραν ποιος είναι ο Ησίοδος ή ο Jean Jacques Rousseau ή η Rachel Carson ή ο Βούδας ή ο κινέζος ποιητής Li Bai (Λι-Πο). Όταν ανέβηκε η παράσταση, χρησιμοποιήσαμε βιντεοπροτζέκτορα, με τη βοήθεια του οποίου προβάλλονταν βασικά βιογραφικά στοιχεία και στοιχειώδεις ημερομηνίες, για να γίνει σαφές στους θεατές ότι δεν επρόκειτο για παρουσίαση σε χρονολογική σειρά αλλά για μία θεματική συλλογή. Έτσι, αντιπαραθέσαμε αρχαίες με σύγχρονες «φωνές». Για παράδειγμα, υπάρχει ένας ανόητος γερουσιαστής από την Οκλαχόμα, o Jim Inhofe, αρνητής της κλιματικής αλλαγής, ο οποίος, για να αποδείξει την ορθότητα των λόγων του, ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα, παραθέτει αποσπάσματα από τη Βίβλο! Σε αυτόν αντιπαραθέσαμε τον Γαλιλαίο, ο οποίος υποστήριζε ότι το θεϊκό στοιχείο υπάρχει εξίσου στη Βίβλο και στη Φύση. Το θέμα είναι ότι ο φυσικός κόσμος δεν επιδέχεται τόσες ερμηνείες όπως η Βίβλος… Είναι προς όφελός σου να επιλέξεις την επιστημονική γνώση αντί για τη Βίβλο, γιατί, ακόμα και αν πιστεύεις στον Θεό-Δημιουργό, όπως φαίνεται ότι πιστεύουν οι Χριστιανοί, ο Θεός χρησιμοποιεί ως μέσο επικοινωνίας τον φυσικό κόσμο, για να δηλώσει την παρουσία του. Οπότε, αν ξέρεις από επιστήμη, καταλαβαίνεις καλύτερα και πώς λειτουργεί ο κόσμος.
Μπορεί, λοιπόν, η κοινότητα να μη συμμετείχε άμεσα σε αυτή τη δουλειά, αλλά, μόλις ολοκληρώθηκε η παραγωγή, κάναμε μερικές δημόσιες παραστάσεις, τον Ιούλιο και τον Οκτώβριο. Θα συνεχίζαμε, αλλά εξαιτίας των αυστηρών περιοριστικών μέτρων λόγω covid αναγκαστήκαμε να σταματήσουμε τις διά ζώσης παραστάσεις. Οργανώσαμε, όμως, μια προβολή. Αντί για θεατρικό αναλόγιο, κρατήσαμε μόνο τις φωνές των ηθοποιών, ενώ ταυτόχρονα προβάλλονταν εικόνες από τη Φύση -που είχαν τύχει επεξεργασίας- σε έναν πρωτότυπο διάλογο. Αυτή ήταν η «κινηματογραφική» εκδοχή του Voices of the Earth.
Το έργο είναι σπονδυλωτό και χωρίζεται σε 13 θεματικά «επεισόδια» διάρκειας 7-8 λεπτών το καθένα. Τα τελευταία «επεισόδια» είναι αφιερωμένα στον σύγχρονο κόσμο, την επιστήμη, την κλιματική αλλαγή, τους αρνητές της, κάποιους ανόητους πολιτικούς, τη βιομηχανία των ορυκτών καυσίμων, αλλά και στους ακτιβιστές. Κάποιοι από τους τελευταίους έχασαν τη ζωή τους στον αγώνα τους να σώσουν το περιβάλλον, όπως ο Chico Mendes, αλλά και άλλοι που αφιέρωσαν τη ζωή τους στην προσπάθεια να αποτρέψουν τον θάνατο του πλανήτη. Ο ακτιβισμός βρίσκεται στην καρδιά όλου αυτού του εγχειρήματος. Δεν μπορώ, όμως, να απαντήσω με σιγουριά με ποιο τρόπο έχει συμβάλει η δουλειά μας στην ανάληψη δράσης.
Θα παραπέμψω στον αγαπημένο δικό μου «τοπικό» ήρωα, τον Bill McKibben, και στο εξαιρετικό βιβλίο του Falter: Has the Human Game Begun to Play itself Out?, που κυκλοφόρησε το 2019. Ο McKibben είναι ο ιδρυτής του https://350.org/bill/, ενός περιβαλλοντικού ακτιβιστικού οργανισμού. Μία από τις απόψεις που υποστηρίζει είναι ότι έχουμε πολλούς τρόπους για να σταματήσουμε την περιβαλλοντική κρίση. Ένας από αυτούς είναι η μη βίαιη αντίσταση. Η βιομηχανία των ορυκτών καυσίμων, οι πολιτικοί που τα αγοράζουν, όλοι οι οικονομικοί οργανισμοί που τους υποστηρίζουν, όλοι είναι σε θέση υπεροχής. Εξαιτίας τους πρέπει αυτή τη στιγμή να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση! Είπαν ψέματα, προσπάθησαν να βγάλουν χρήματα, προσπάθησαν να μας πείσουν ότι δεν είναι η κατάλληλη στιγμή κι ότι δεν υπάρχει κλιματική κρίση. Κι άρχισαν να χρησιμοποιούν στρογγυλεμένες εκφράσεις, όπως «υπερθέρμανση του πλανήτη» ή «ενεργειακό αποτύπωμα», λες και είναι το ίδιο πράγμα να κάνω εγώ ντους με το να πετάει ένα Β52 ή να ξεκινά με νέα γεώτρηση πετρελαίου. Για σταθείτε λίγο!
Ο ακτιβισμός βρίσκεται στο κέντρο της δουλειάς μας. Ελπίζω ότι το έργο μας θα γίνει πηγή έμπνευσης και θα παρακινήσει τους ανθρώπους σε δράση. Δεν ξέρουμε εκ των προτέρων τι μπορεί να έχει αποτέλεσμα βέβαια, αλλά νομίζω ότι, όταν ξέρεις ποιον έχεις απέναντί σου, ξέρεις ποιον έχεις να πολεμήσεις. Εννοείται πως είναι σημαντικό να μπορούν οι άνθρωποι να πάρουν αποφάσεις σε τοπικό επίπεδο, για να βοηθήσουν, για παράδειγμα, την ατμόσφαιρα μειώνοντας την έκλυση διοξειδίου του άνθρακα από τα ορυκτά καύσιμα. Μέχρι, όμως, να σταματήσουμε τα μεγάλα «κεφάλια», δεν αρκούν τα δικά μας σύντομα ντους για να σώσουν την κατάσταση. Άρα, μιλάμε για μεγάλη μάχη με τα μεγάλα αφεντικά.
Πιστεύω ότι ενίοτε κάποιος δίνει το παράδειγμα και οδηγεί. Και πως άλλοι ακολουθούν το καλό παράδειγμα. Και οι δικές σας «Φωνές» είναι γεμάτες σπουδαία παραδείγματα αλλά και πολλούς τρόπους να κάνετε καλά τη δουλειά σας. Κυρίως να προσπαθήσετε να σώσετε τον πλανήτη. Μπορεί ν’ ακούγεται τρελό και πολύ μεγάλο, αλλά έτσι είναι. Ξέρετε ότι έχετε φωνή και μπορείτε να μιλήσετε. Από όποια πλευρά κι αν το προσεγγίσεις, αυτό είναι το ζητούμενο.
Το θέμα του περιβάλλοντος είναι κάτι που μας επηρεάζει όλους. Οι πλούσιοι άνθρωποι κι οι πλούσιες χώρες θα τη γλιτώσουν για κάποιο διάστημα ακόμα σε σχέση με τους φτωχούς. Θα έρθουν αντιμέτωποι, όμως, με τρομακτικές αποφάσεις ηθικού χαρακτήρα. Δισεκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο θα μετακινηθούν αναζητώντας μέρος για να μείνουν, γιατί οι χώρες τους δε θα είναι πλέον κατοικήσιμες.
Και, τελικά, το οικοσύστημα θα καταρρεύσει, θα χαθούν είδη κι αυτό θα μας επηρεάσει όλους. Τα χρήματα, όσο και αν προς το παρόν προσφέρουν την ψευδαίσθηση σε εκείνους που τα έχουν ότι θα γλιτώσουν, δε θα μπορούν να εξαγοράσουν τίποτα.
Το «σενάριο» στις Η.Π.Α. μοιάζει πολύ με αυτό της Ελλάδας. Ζω στην Καλιφόρνια και έχω ένα σπίτι στο Yurt, στα βουνά της Santa Cruz. Πριν δύο χρόνια, ξέσπασαν μεγάλες πυρκαγιές, που σάρωσαν την Καλιφόρνια και κατέκαψαν τα σπίτια πολλών ανθρώπων. Το γνωρίζω πολύ καλά. Και φυσικά, δε χρειάζεται να πω στο ελληνικό κοινό τι συνέβη στην Αττική πριν λίγα χρόνια ούτε για τις καταστροφές στην Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική, τη Λατινική Αμερική ή τη βόρειο Αμερική ούτε και για το λιώσιμο των πάγων.
Το πρόβλημα με τις Η.Π.Α. είναι ότι αποτελεί τον κατεξοχήν παραγωγό CO2 στην ατμόσφαιρα. Δε συνέβαινε πάντα αυτό, αλλά σήμερα έτσι κατέληξε. Υπάρχουν και κάποιες χώρες του Τρίτου Κόσμου, αλλά δε συγκρίνονται με τις Η.Π.Α. Αυτή τη στιγμή οι Η.Π.Α., η Κίνα και η Ρωσία είναι οι χώρες που μολύνουν περισσότερο το περιβάλλον. Και η Γερμανία, αλλά η Γερμανία έχει κάνει μια μεγάλη προσπάθεια παρ’ ότι δεν έχει τα πλεονεκτήματα που έχει μια χώρα όπως η Ελλάδα, για παράδειγμα την ηλιακή ενέργεια. Αλλά και στην Ελλάδα ασκούνται πιέσεις λόγω πετρελαιοπηγής στη Μεσόγειο -στην Κύπρο νομίζω- και υπάρχουν συγκρούσεις με την Τουρκία. Καταλαβαίνω πολύ καλά την επιθυμία κάποιων για πετρέλαιο ή φυσικό αέριο, αλλά το σωστό θα ήταν να μη γίνει γεώτρηση. Γιατί τότε το καύσιμο θα χρησιμοποιηθεί και θα καταστραφεί κι άλλο το περιβάλλον. Αυτά δεν είναι εύκολα πράγματα βέβαια.
Με δυο λόγια, πιστεύω ότι και η Ελλάδα και οι Η.Π.Α. και όλοι μας πρέπει να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα. Και πρέπει να πολεμήσουμε όλους εκείνους που δε θέλουν να γνωρίζουμε τα δεδομένα, γιατί από αυτά κερδίζουν πολλά χρήματα. Να η μεγάλη πρόκληση για όλους μας και για το ελληνικό κοινό των δικών σας «Φωνών».
Τα κείμενα είναι όλα στην αγγλική γλώσσα, αλλά μπορούν να μεταφραστούν. Κάποιες «φωνές» δεν είναι αγγλικές. Υπάρχουν πολλές ελληνικές, αρχαίες ελληνικές. Δε νομίζω ότι έχουμε πολλές σύγχρονες σπουδαίες «φωνές», αλλά σίγουρα σε κάθε χώρα μπορεί να ανεβεί αυτό το έργο με αποσπάσματα συγγραφέων και στοχαστών από το δικό της πολιτισμικό υπόβαθρο. Πιστεύω, όμως, ότι πρέπει να αναφερθούν έργα όπως του McKibben ή της Rachel Carson, μιας από τις πρώτες θαλάσσιες βιολόγους που δημοσιοποίησε τη ζημιά που προκαλούν στους ωκεανούς τα τοξικά απόβλητα, το εντομοκτόνο DDT και η ρύπανση. Η Carson καταδιώχθηκε μέχρι θανάτου από τις μεγάλες βιομηχανίες χημικών.
Ο Chico Mendes από τη Βραζιλία δολοφονήθηκε στην προσπάθειά του να σώσει τα καουτσουκόδεντρα στα δάση του Αμαζονίου. Ο Ken Saro-Wiwa απαγχονίστηκε στη Νιγηρία, γιατί προσπαθούσε να σταματήσει την εκμετάλλευση του πετρελαίου στο Δέλτα του Νίγηρα. Και πολλά άλλα παραδείγματα σε όλο τον κόσμο.
Ελπίζω πως θα συμπεριλάβετε αυτές τις «φωνές» στο έργο σας, μαζί με άλλες, πολύ σπουδαίες «φωνές της Γης». Και αν μπορώ να σας βοηθήσω σε κάτι, θα το κάνω με όποιο τρόπο μπορώ.
ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ο Rush Rehm είναι ως Καθηγητής Θεάτρου, Παραστατικών Τεχνών και Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Stanford. Έχει δημοσιεύσεις στο επιστημονικό πεδίο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας σε σχέση με τη σύγχρονη πολιτική. Είναι επίσης ηθοποιός, σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής του Stanford Repertory Theater, το οποίο κάθε καλοκαίρι πραγματοποιεί φεστιβάλ και συμπόσιο αφιερωμένα συνήθως σε κάποιον μεγάλο δραματουργό. Το 2019 παρουσίασε την παράσταση Voices of the Earth στο φεστιβάλ με θέμα «Περιβάλλον και κοινωνική δικαιοσύνη». Το κείμενο αποτελεί συλλογή κειμένων από ποικίλες πηγές και δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τον Charles Junkerman (Director Emeritus, Stanford Continuing Studies). Στόχος των συντελεστών είναι η παράσταση να παρουσιαστεί σε όσο το δυνατόν περισσότερα ακροατήρια σε όλο τον κόσμο.
