25-03-2021

Μετά την επανάσταση και συγκεκριμένα κατά την περίοδο της Αντιβασιλείας του ανήλικου Όθωνα η νεοελληνική εκπαίδευση αποκτά δύο χαρακτηριστικά: το ένα αφορά τη δομή της, ο συγκεντρωτισμός, και το άλλο το περιεχόμενό της, ο θεωρητικός, κλασικιστικός χαρακτήρας της. Στη σύντομη αυτή παρέμβαση επιδιώκεται να αναδειχτούν αδρομερώς οι λόγοι που ευνόησαν τη σύνδεση της κλασικής αρχαιότητας με την εκπαίδευση μετά την Επανάσταση.

Η ελληνική εθνική ταυτότητα, κατά την περίοδο πριν, αλλά και μετά την επανάσταση, συγκροτείται με αναφορές στην αρχαιότητα και στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Οι Νεοέλληνες αυτοπροσδιορίζονται συνεχιστές και φύλακες της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς και η ανάκτηση του χαμένου αρχαίου κλέους προβάλλεται ως ένας από τους βασικούς λόγους της Επανάστασης (Κουλούρη, 2020: 292-297). Το βασικότερο στοιχείο αυτής της κληρονομιάς θεωρείται η γλώσσα. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό πως στην ελληνική περίπτωση η γλωσσική συνείδηση συνδέθηκε άμεσα με την εθνική (Σκοπετέα, 1988). Ποια όμως γλώσσα θεωρούνταν ως ελληνική;

Κατά τα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης η νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο της αρχαιότητας είχε οδηγήσει στην καθιέρωση της αρχαΐζουσας -μιας γλωσσικής μορφής που μιμούνταν την αρχαία αττική- στον γραπτό λόγο. Η αρχαΐζουσα είχε κυριαρχήσει ως μορφή για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος συνδέεται με την υποτίμηση της ομιλούμενης, η οποία κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, κατά την άποψη των λογίων, είχε αλλοιωθεί από τούρκικες λέξεις και είχε εκβαρβαριστεί. Και ο δεύτερος, που, επίσης, εμπεριέχει αξιολόγηση, απορρέει από την αντίληψη πολλών Ελλήνων και ξένων λογίων πως η μόνη γλώσσα που άξιζε το όνομα της ελληνικής ήταν αυτή που αποδείκνυε τη συνέχεια από την κλασική αρχαιότητα, δηλαδή η αρχαΐζουσα (Χριστίδης, 2005: 199). Οι αρχαϊστές σε όλη αυτή την περίοδο θεωρούν πως το έθνος έχει εκπέσει και, για να αναστηθεί, χρειάζεται την αρχαία ελληνική (Αρχάκης & Κονδύλη, 2002: 106). Τις παραπάνω απόψεις αντικρούουν ορισμένοι διανοούμενοι που προκρίνουν την ομιλούμενη νεοελληνική, η οποία όμως δεν είχε κωδικοποιηθεί σε μια κοινή ελληνική γλώσσα (Χριστίδης, 2005: 141). Τελικά, ο Κοραής συνηγορεί υπέρ του ενδιάμεσου δρόμου⸱ παίρνει ως βάση τη δημοτική, προσπαθεί να την «καθαρίσει» από τα τούρκικα κυρίως δάνεια και επανεισάγει την αρχαία γραμματική και τις αρχαίες λέξεις (Χριστίδης, 2005: 201). Έτσι, κατασκευάζεται η καθαρεύουσα, η οποία θεσμοθετείται γλώσσα της εκπαίδευσης και της διοίκησης, μια γλώσσα «καθαρισμένη» από τα ξένα στοιχεία και με σαφείς αναφορές στη μορφολογία της αρχαίας αττικής γλώσσας (Φραγκουδάκη, 2001: 18⸱ Αρχάκης & Κονδύλη, 2002: 106). Πλέον βασικός στόχος των πρώτων κυβερνήσεων του ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου έγινε η διάδοση μέσω της παιδείας, της καθαρεύουσας, ως στοιχείου που διαφοροποιεί τους Νεοέλληνες από τα υπόλοιπα έθνη και αποτελεί «εγγενές και αναλλοίωτο γνώρισμά» τους (Μακρή- Τσιλιπάκου, 2017: 25).

Και αν ο πρώτος λόγος συνδέεται με τη συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, ο δεύτερος απορρέει από τη σύνδεση της κλασικής κληρονομιάς με τον σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό και από τον ρόλο της κλασικής παιδείας στη συγκρότηση της δυτικοευρωπαϊκής ταυτότητας. Σε όλη τη δυτική Ευρώπη- και όχι μόνο- της νεωτερικής εποχής, η κοινωνική και πνευματική ελίτ μάθαινε Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά και η γνώση τους ήταν βασικό κριτήριο κοινωνικής διάκρισης (Stephens & Vasunia, 2010). Για τον πατέρα του Όθωνα και για τα μέλη της Αντιβασιλείας δεν υπήρχε, λοιπόν, καμία αμφιβολία: το νέο βασίλειο θα έπρεπε να θεμελιωθεί πάνω στην αρχαιότητα, αφού θεωρούσαν αυτονόητη τη σύνδεση της Ελλάδας, της φυσικής απογόνου, με το κλασικό της παρελθόν (Κουλούρη, 2020: 294) και η εκπαίδευση δεν μπορούσε παρά να απηχεί, αλλά και να καλλιεργεί τη σύνδεση αυτή.

Έτσι, στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, που οργάνωσε ο G. L. v. Maurer και  το οποίο αποτέλεσε μίμηση του γερμανικού, πλεόναζαν οι ώρες διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών (Βαρμάζης, 1992). Είναι χαρακτηριστικό πως η γλώσσα των αναγνωστικών και των άλλων κειμένων, ακόμη και στην Α΄ Δημοτικού, ήταν η αρχαία ελληνική (Δημαράς, 2013), ενώ για ένα περίπου αιώνα οι ώρες διδασκαλίας των Αρχαίων στα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης κάλυπταν, με κάποιες διακυμάνσεις, το 40% του εβδομαδιαίου χρόνου (Βαρμάζης, 1992). Κάθε γνώση που συνδεόταν με το παρόν εξοβελίστηκε από το πρόγραμμα. Η συνθήκη αυτή σε συνδυασμό με την προσκόλληση στη διδακτική γραμματική παράδοση, που ταύτιζε τη διδασκαλία της γλώσσας με την εκμάθηση τύπων της γραμματικής και την οποία, είχε καθιερώσει η εκκλησία την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως αναφέρει ο Δημαράς (2013), οδήγησαν στην κυριαρχία του φορμαλισμού και της τυπολατρίας κατά τη διδασκαλία του μαθήματος και στη χρησιμοποίησή του για τη ρύθμιση και την κοινωνική αναπαραγωγή (Φραγκουδάκη, 1985).

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αρχάκης, Α., & Κονδύλη, Μ. (2002). Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος.

Βαρμάζης, Ν. (1992). Η αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία ως πρόβλημα της νεοελληνικής εκπαίδευσης: Από την Αναγέννηση ως την καθιέρωση της Δημοτικής. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη.

Δημαράς, Α. (2013). Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης: Το "ανακοπτόμενο άλμα". Τάσεις και αντιστάσεις στην ελληνική εκπαίδευση 1833-2000. (Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, Επιμ.) Αθήνα: Μεταίχμιο.

Κουλούρη, Χ. (2020). Φουστανέλες και χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930. Αθήνα: Αλεξάνδρεια

Μακρή- Τσιλιπάκου, Μ. (2017). Υλικά/πράξεις ταυτότητας. Στο Π. Συμεωνίδου (Επιμ.), Ταυτότητες : Γλώσσα και Λογοτεχνία. Πρακτικά του Διεθνούς συνεδρίου για τα 20 χρόνια λειτουργίας του τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας Δ.Π.Θ, σσ.21-62. Καβάλα: Σαΐτα

Σκοπετέα, Ε. (1988). Το Πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα: Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880). Αθήνα: Πολύτυπο.

Φραγκουδάκη, Α. (1985). Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης - Θεωρίες για την Κοινωνική Ανισότητα στο Σχολείο. Αθήνα: Παπαζήσης.

Φραγκουδάκη, Α. (2001). Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980: Εκατό χρόνια αγώνες για την αυθεντική ελληνική γλώσσα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Χριστίδης, Α.-Φ. (2005). Η Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ.

Από την ομάδα των Αρχαίων Ελληνικών

Ελευθερία Παπαμανώλη

(Η άφιξη του Όθωνα στην Αθήνα, Peter Von Hess, Νέα Πινακοθήκη Μονάχου)