[1/11/2021]
(Χειρόγραφο του 12ου αιώνα μ.Χ. με υλικό που έχει αντιγραφεί από προγενέστερες πηγές: ένα από τα κείμενα που χρησιμοποίησε η Ελινορ Ντίκι στην εκτενή της έρευνα. Αντλήθηκε από την ιστοσελίδα in.gr)
Αφορμή γι’ αυτή την παρέμβαση στάθηκε ο διάλογος που αναπτύχθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τα προβλήματα που διαπιστώνονται στην τάξη, κατά τη διδασκαλία των Λατινικών της Γ’ Λυκείου, το παρόν σχολικό έτος (2021-2022).
Τι συνέβαινε
Στο παρελθόν, η βασικότερη ένσταση για το μάθημα ήταν ο αυστηρά γλωσσοκεντρικός προσανατολισμός του. Είναι χαρακτηριστικό πως το καινοτόμο για την εποχή του –και το μακροβιότερο στην ελληνική εκπαίδευση– εγχειρίδιο των Μ. Πασχάλη-Γ. Σαββαντίδη παραμένει ίδιο σχεδόν 40 χρόνια, αφού ο βασικός σκοπός και οι στόχοι του μαθήματος ουσιαστικά διατηρούνται απαράλλαχτοι, ακόμα και όταν τα Προγράμματα Σπουδών αλλάζουν. Ο σκοπός του, όπως ορίστηκε το 1998, ήταν να γνωρίσουν οι μαθητές/-τριες στοιχεία της λατινικής γλώσσας και να γίνουν ικανοί να διαβάζουν, να κατανοούν και να μεταφράζουν απλά λατινικά κείμενα (Υ.Α. Γ2/2015, ΦΕΚ 327Β/18.3.1998.). Και οι στόχοι του (όπως προσδιορίστηκαν το 2001): α) Να γνωρίσουν οι µαθητές τη λατινική γλώσσα και να µελετήσουν τα βασικά της στοιχεία, χωρίς επέκταση σε λεπτοµέρειες, τόσο στο επίπεδο του γλωσσικού συστήµατος (γραµµατική και σύνταξη), όσο και στο επίπεδο του λεξιλογίου και της κατανόησης κειµένου. β) Να συνειδητοποιήσουν τη σχέση της λατινικής µε την αρχαία ελληνική γλώσσα, ώστε να µπορούν να διακρίνουν τις αντιστοιχίες αλλά και τις διαφορές τους. γ) Να εξοικειωθούν µε κείµενα της λατινικής γλώσσας και γραµµατείας και να ασκηθούν στην κατανόησή τους, µε τη βοήθεια πάντοτε ενός κατάλληλου γλωσσικού υποµνηµατισµού (2001, ΟΕΔΒ). Στη διδακτική πράξη, η συγκεκριμένη ύλη, η γραμματικομεταφραστική μέθοδος, το δασκαλοκεντρικό μοντέλο οδηγούσαν στον φορμαλισμό, στη στείρα απομνημόνευση και στην παθητική στάση των μαθητών/-τριών. Τα παραπάνω όμως δεν φαίνεται να απασχολούσαν τους φορείς ή την εκπαιδευτική κοινότητα. Αρκεί να αναζητήσει κανείς τη σχετική αρθρογραφία, όπου θα βρει ελάχιστες αναφορές στη διδακτική προσέγγιση των Λατινικών. Τα Λατινικά δεν συμπεριλαμβάνονται ούτε στα ΑΠΣ του 2003 ούτε στο Νέο Σχολείο του 2011. Η προσθήκη της εισαγωγής (συγγραφέας της ο πανεπιστημιακός καθηγητής Δ.Ζ. Νικήτας) το 2004 είναι ουσιαστικά η μόνη αλλαγή / προσθήκη προς την κατεύθυνση της σύνδεσης των κειμένων με την εποχή τους. Παρ' όλα αυτά το μάθημα εξακολουθούσε να εξυπηρετεί μόνο τον στόχο της εισαγωγής στα ΑΕΙ χωρίς κανένα ουσιαστικά παιδευτικό αποτέλεσμα.[1]
Σε επίπεδο στόχων, αλλαγές παρατηρούνται το 2015, χωρίς όμως να αλλάζουν το εγχειρίδιο και η φιλοσοφία του μαθήματος. Αναφέρονται εδώ τα δύο σημεία που θα μας απασχολήσουν. Ανάμεσα στα άλλα επιδιώκεται οι μαθητές/-τριες: να γνωρίσουν, σε διαθεματικό επίπεδο, και αξιοποιώντας πληροφορίες που περιέχονται στο σχολικό εγχειρίδιο βασικά στοιχεία της ρωμαϊκής γραμματείας (γραμματειακά είδη, αντιπροσωπευτικά έργα και ονόματα συγγραφέων κ.λπ.) να έρθουν σε μια πρώτη επαφή, μέσα από διαθεματικές αναφορές και αξιοποιώντας τις σχετικές πληροφορίες του σχολικού εγχειριδίου, με τα βασικά στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού) και να έρθουν σε μια πρώτη επαφή, μέσα από διαθεματικές αναφορές και αξιοποιώντας τις σχετικές πληροφορίες του σχολικού εγχειριδίου, με τα βασικά στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού (Υ.Α. 82440/Δ2, ΦΕΚ 940/25-5-2015).
Τι συμβαίνει
Τα παραπάνω χρειάζεται να συσχετιστούν με τις αλλαγές της τελευταίας διετίας και να προβληματίσουν αυτούς που ενδιαφέρονται για το μέλλον του μαθήματος και τη θέση του στο σχολείο. Γιατί τη φετινή σχολική χρονιά οι εκπαιδευτικοί βρέθηκαν μπροστά σε αντιφάσεις, που οφείλονται κυρίως στο ότι οι θεσμικές αλλαγές θεμελιώνονται πάνω σε παλιά υλικά. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την 75306/Δ2 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 2942/5-7-2021) ως γενικός σκοπός του μαθήματος αναφέρεται «η εξοικείωση των μαθητών/-τριών με τη λατινική γλώσσα που θα δώσει τη δυνατότητα για εξοικείωση και με πτυχές της λατινικής γραμματείας και του κόσμου της Ρώμης». Ο σκοπός αυτός εξειδικεύεται σε στόχους, μεταξύ των οποίων, αν και ιεραρχικά χαμηλά, είναι οι εξής: «Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος επιδιώκεται οι μαθητές/-τριες: Να γνωρίσουν, αξιοποιώντας διαθεματικά τις πληροφορίες που περιέχονται στο σχολικό βιβλίο, βασικά στοιχεία της ρωμαϊκής γραμματείας (γραμματειακά είδη, αντιπροσωπευτικά έργα και ονόματα συγγραφέων κ.λπ.) και να καλλιεργήσουν το ενδιαφέρον για τη λατινική γλώσσα και γραμματεία και γενικότερα τον ρωμαϊκό πολιτισμό».[2] Οι στόχοι αυτοί δεν διαφοροποιούνται ουσιαστικά από τους αντίστοιχους του 2015. Όμως, τότε οι αλλαγές δεν απασχόλησαν τους εκπαιδευτικούς, αφού η φιλοσοφία παρέμενε αμετάβλητη και δεν δόθηκαν οδηγίες για την επίτευξη των παραπάνω στόχων. Η διδασκαλία των Λατινικών το 2015, άλλωστε, αφορούσε μόνο τη Γ' Λυκείου.
Τι άλλαξε λοιπόν φέτος; Ας σκεφτούμε τι έγινε. Η περσινή χρονιά, η πρώτη μετά την επαναφορά των Λατινικών, είχε δύο ιδιαιτερότητες: η διδασκαλία του μαθήματος οργανώθηκε με βάση το μεταβατικό πρόγραμμα σπουδών που ουσιαστικά πρότεινε (και προτείνει, αφού εξακολουθεί να ισχύει) αλλαγή μοντέλου και μεθόδου διδασκαλίας: «Η σύγχρονη διδακτική προσέγγιση των κλασικών κειμένων (και τέτοια, ως γνωστόν, είναι και τα λατινικά κείμενα) πρέπει να στοχεύει στην ανάδειξη του πολιτισμού που αποτυπώνει το κείμενο και στη μετατόπιση του ενδιαφέροντος των μαθητών και των μαθητριών από το ενδιαφέρον για τη γλώσσα του κειμένου στο περιεχόμενο και την κατανόησή του, αξιοποιώντας ως μέσο την ανασύνθεση ιστορικών, θρησκευτικών, πολιτικών και άλλων στοιχείων που ενυπάρχουν σε αυτό. Η προσέγγιση του κειμένου οφείλει να είναι κειμενοκεντρική και μαθητοκεντρική και να παρέχει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό για διαμορφωτική αξιολόγηση. Με την κειμενοκεντρική μέθοδο δίνεται έμφαση στη διδασκαλία των στοιχείων εκείνων που επιτρέπουν την κατανόηση των μηχανισμών οργάνωσης του λόγου σε επίπεδο πρότασης και κειμένου». Τα σεμινάρια για τους εκπαιδευτικούς έδιναν έμφαση στην ανάγκη διαφορετικής προσέγγισης, βασισμένης βέβαια στο υπάρχον εγχειρίδιο, εμπλουτισμένης όμως από το υλικό που δόθηκε από το ΙΕΠ. Την ίδια χρονιά, η εξ αποστάσεως διδασκαλία δεν επέτρεψε να φανούν οι δυσκολίες των μαθητών/-τριών ούτε το πώς υλοποιήθηκαν τα παραπάνω, ενώ σε αρκετά σχολεία παρουσιάστηκε η ανάγκη, με το άνοιγμα των Λυκείων τον περασμένο Απρίλιο, να γίνουν επαναλήψεις, για να καλυφθούν τα κενά, με αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθεί η προβλεπόμενη ύλη. Και ενώ το μεταβατικό πρόγραμμα σπουδών δημιούργησε προσδοκίες –παρά τις δυσκολίες λόγω του εγχειριδίου που έχει διαφορετική φιλοσοφία, της εξ αποστάσεως διδασκαλίας, αλλά και των άρρητων προσωπικών θεωριών για το μάθημα– τον Ιούλιο διαπιστώνεται πως με το ΠΣ της Γ' Λυκείου (Υ.Α 75306/Δ2, ΦΕΚ 2942/5-7-2021) όχι μόνο ξαναγυρίζουμε στο παρελθόν του γλωσσοκεντρισμού, αλλά, προκειμένου να επιτευχθεί με κάποιο τρόπο ο νέος σκοπός του μαθήματος, οι μαθητές/-τριες υποχρεώνονται να αποστηθίσουν μία σειρά ονομάτων και έργων από την εισαγωγή που δεν έχουν οποιαδήποτε σχέση με τα κείμενα που διδάσκονται. Και πώς να έχουν, αφού η εισαγωγή είναι ένα κείμενο που γράφτηκε άλλη χρονική περίοδο και για την εξυπηρέτηση διαφορετικών εκπαιδευτικών αναγκών. Παρ' άλααυτά, η γνώση της, ή καλύτερα η απομνημόνευσή της, αξιολογείται με 10 μονάδες στις 100 με κλειστού ή ανοικτού τύπου ερωτήσεις. Παράλληλα, προβλέπεται να διδαχτούν όλα τα γραμματικοσυντακτικά φαινόμενα (π.χ. πλάγιος λόγος, γερουνδιακή έλξη, οι εκφράσεις maior natu και minor natu) που υπάρχουν στα βιβλία και των δύο τάξεων (Υ.Α. 83871/Δ2/2021, ΦΕΚ 3137/Β/19-7-2021) τα οποία μάλιστα αξιολογούνται με 60 μονάδες στις 100. Είναι χαρακτηριστικό πως για τη Β' τάξη αναφέρεται συνοπτικά: «Η ύλη που έχει διδαχθεί στη Β' ΓΕ.Λ» χωρίς τα φαινόμενα να προσδιορίζονται. Την ίδια στιγμή καλείται ο φιλόλογος να προσεγγίσει διαθεματικά τις πληροφορίες της εισαγωγής και να αναδείξει τα ιστορικά, πολιτικά και πολιτισμικά στοιχεία που ενυπάρχουν στα κείμενα. Το πώς όμως θα το πετύχει αυτό και γιατί να το επιδιώξει, είναι ακόμα ζητούμενο.
Η αντιφατικότητα των παραπάνω, ακόμα κι αν δεν απασχόλησε τους εκπαιδευτικούς το καλοκαίρι, όταν κυκλοφόρησε το ΦΕΚ, διαπιστώνεται καθημερινά στην πράξη. Ο τρόπος διδασκαλίας απέχει πολύ από το να θεωρείται εμπλουτισμένη εισήγηση –όπως προτείνεται (Υ.Α 75306/Δ2, ΦΕΚ 2942/5-7-2021)[3]- και ο ρόλος των μαθητών είναι απόλυτα παθητικός -και όχι ενεργητικός και κριτικός, όπως συστήνεται– αφού απομνημονεύουν ονόματα, τύπους, λέξεις και συχνά μεταφράσεις, γιατί σε αυτά θα εξεταστούν. Και αν στο παρελθόν αυτό ήταν αναμενόμενο, η περσινή χρονιά, που άλλαξε για λίγο την προοπτική του μαθήματος, αφήνει έκθετους όσους/όσες προσπάθησαν να στηρίξουν την αλλαγή. Δεν είναι σίγουρο πως δεν θα γυρίσουν στα γνωστά από το παρελθόν και όσοι διδάσκουν φέτος στη Β' Λυκείου. Άλλωστε, αυτό είναι το μήνυμα που λαμβάνουν διαβάζοντας τα σχετικά θεσμικά κείμενα για τη Γ' Λυκείου.
Τι προτείνουμε
Είναι ανάγκη, λοιπόν, για τη φετινή σχολική χρονιά να γίνουν παρεμβάσεις, προτού το μάθημα ξαναμπεί στο περιθώριο.[4] Να περιοριστεί, έστω και τώρα, η ύλη του μαθήματος, να οριστούν ακριβώς τα απαιτούμενα από τη Β' Λυκείου, να επιλεγούν χωρία από την εισαγωγή που συνδέονται με τα κείμενα και να αξιολογείται με κάποιο τρόπο η κατανόηση του κειμένου και του περικειμένου του, περιορίζοντας τις μονάδες που δίνονται στα γραμματικοσυντακτικά φαινόμενα. Παράλληλα, χρειάζεται να αποσαφηνιστεί το τι και το πώς της διδασκαλίας στη Β' Λυκείου με επιμόρφωση και σαφείς κατευθύνσεις στους συναδέλφους. Και ένα σημείο που δεν φαίνεται να σχετίζεται με τα παραπάνω, αλλά είναι ουσιαστικό: Επιβάλλεται –αφού θεσμικά αποφασίστηκε η εξέταση των μαθητών της περσινής χρονιάς στα Λατινικά και όχι στην Κοινωνιολογία– να επιτραπεί στους απόφοιτους που επιθυμούν να παρακολουθούν ως ακροατές/-τριες το μάθημα στα σχολεία που είχαν φοιτήσει ή να δημιουργηθούν μεταλυκειακά τμήματα.
Ελευθερία Παπαμανώλη
Παναγιώτης Σεράνης
[1] Για περισσότερα, Βλ. Φυντίκογλου Β. (2014), Εξ όνυχος τον λέοντα: Τα Λατινικά στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση µε αφορµή το «ψηφιακό βοήθηµα» για το µάθηµα, Αφιέρωµα: Κριτικές παρεµβάσεις στη µελέτη και διδασκαλία των Φιλολογικών µαθηµάτων, περ. Νέα Παιδεία, τ.149, σελ. 17-41.
[2] Η σύζευξη των κειμένων του εγχειριδίου με το περικείμενο που τα γέννησε και η γνωριμία των μαθητών/-τριών με στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού σίγουρα καλύπτει ένα κενό του μαθήματος, αφού απουσίαζε μια συστηματική εισαγωγή στον ρωμαϊκό κόσμο. Πρέπει, όμως, να προσέξει κανείς η εισαγωγή αυτή να είναι γραμμένη σύμφωνα με τις προσληπτικές ικανότητες των μαθητών/-τριών και με τρόπο που προκαλεί το ενδιαφέρον τους, όπως κάνει, για παράδειγμα το βιβλίο του καθηγητή Θ. Παπαγγελή, Η Ρώμη και ο κόσμος της (ανήκει στη σειρά Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη), που είναι γραμμένο με αυτό τον στόχο και γι’ αυτό το (αν και σε καμία περίπτωση αποκλειστικά) κοινό.
[3] Παράλληλα με τις εποικοδομιστικές στρατηγικές και τη μαθητοκεντρική προσέγγιση, ιδιαίτερα κατά τη διδασκαλία νέων ενοτήτων μπορεί να υιοθετείται και η τεχνική της εμπλουτισμένης εισήγησης, που αποβαίνει ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς περιλαμβάνει και συμμετοχικές δραστηριότητες. Γενικότερα, συνιστάται να χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί περισσότερο ενεργητικές τεχνικές και να εναλλάσσουν στη διδασκαλία τους τον διάλογο, τον καταιγισμό ιδεών, την πρακτική άσκηση και την εργασία σε ομάδες με παράλληλη αξιοποίηση των ΨΜ. Επίσης, προτείνεται ως μέθοδος διδασκαλίας η κειμενοκεντρική, ώστε, στο μέτρο του δυνατού, να δίνεται έμφαση στα στοιχεία εκείνα που επιτρέπουν την κατανόηση της γλωσσικής συνοχής και νοηματικής συνεκτικότητας (Υ.Α. 75306/Δ2, ΦΕΚ 2942/5-7-2021).
[4] Το δίλημμα Λατινικά ή Κοινωνιολογία είναι ψευτοδίλημμα και απηχεί ανταγωνισμούς πέρα από τα δύο διδακτικά αντικείμενα. Θα μπορούσαν να προσφέρονται και τα δύο στο σχολείο και να επιλέγουν οι Σχολές τι θα ήθελαν να γνωρίζουν οι φοιτητές/-τριές τους. Όμως, αν τα Λατινικά δεν αλλάξουν φιλοσοφία και προσανατολισμό και δεν απαγκιστρωθούν από τους λόγους (discourses) που τα καθηλώνουν ως μάθημα στο παρελθόν, δεν έχουν μέλλον.
