Σχολιασμός εξεταστικού δοκιμίου στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών-2022
(07/06/2022)
Τα φετινά θέματα στα αρχαία ελληνικά προκάλεσαν ποικίλα σχόλια από φιλολόγους (και μη), όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς περιδιαβαίνοντας τόσο σε προσωπικές όσο και σε ευρύτερου εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος ιστοσελίδες και ιστολόγια. Τα περισσότερα εξ αυτών εστιάζουν στην επιλογή του διδαγμένου κειμένου που προέρχεται από τις τελευταίες ενότητες του σχολικού εγχειριδίου (17 και 20 αντίστοιχα), στη δυσκολία του αδίδακτου κειμένου και τη συντακτική παρατήρηση για τη μετατροπή του ευθέος λόγου σε πλάγιο.
Ι. Διδαγμένο Κείμενο
Οι μαθητές/-τριες διαγωνίστηκαν σε κείμενα που προέρχονται από δύο ενότητες: το πρώτο από τα Πολιτικά (1253a7-18) του Αριστοτέλη εμπεριέχεται στην 17η διδακτική ενότητα του Φακέλου Υλικού (Ο άνθρωπος ζώον πολιτικόν), ενώ το δεύτερο είναι απόσπασμα από το έργο Διατριβαί (Β10.1-4) του Επίκτητου και εμπεριέχεται στην 20η διδακτική ενότητα του Φακέλου Υλικού (Ο κοσμοπολίτης άνθρωπος).
Οι ερωτήσεις Α1α και Α1β, κλειστού τύπου και οι δύο (σωστό-λάθος και αντιστοίχισης), δεν παρουσιάζουν κάποιο πρόβλημα και ζητούν μια πρώτη κατανόηση του κειμένου. Η ερώτηση Β1 απαιτεί εμβάθυνση στο νόημα που δίνει ο Αριστοτέλης στο ρόλο που διαδραματίζουν η φύση και ο λόγος στο χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως πολιτικού όντος και για την απάντησή τους οι μαθητές/-τριες έπρεπε να αξιοποιήσουν στοιχεία τόσο της εισαγωγής (σ. 151) όσο και τα σχόλια του βιβλίου στη σελίδα 161. Η δομή της ερώτησης Β1 ακολουθεί ένα μοτίβο που τείνει να παγιωθεί (ανάλογη ερώτηση είχε τεθεί και στις περσινές εξετάσεις) και δεν δημιουργεί προβλήματα στους/στις μαθητές/-τριες. Παρόμοιες ερωτήσεις, που απαιτούν αξιοποίηση των σχολίων του βιβλίου, εμπεριέχονται και στο Φάκελο Υλικού στην οικεία ενότητα (σελ 162, β1 και β2).
Η ερώτηση Β2 συνδέει τη μορφή με το περιεχόμενο του κειμένου και ζητά από τους/τις μαθητές/-τριες να εντοπίσουν δύο γλωσσικές επιλογές με τις οποίες εκφράζεται ο τρόπος που παρουσιάζει ο Επίκτητος τον άνθρωπο της εποχής του και τον ρόλο του στον κόσμο. Και εδώ οι μαθητές/-τριες μπορούν να επιλέξουν από πλήθος κειμενικών αναφορών για να τεκμηριώσουν την απάντησή τους: τη χρήση του β΄ ενικού προσώπου της προστακτικής (σκέψαι, σκόπει), τη χρήση του απαρεμφάτου σε θέση προστακτικής (Μηδὲν ἔχειν ἰδίᾳ συμφέρον, περὶ μηδενὸς βουλεύεσθαι), την επανάληψη λέξεων (σκέψαι/σκόπει, κεχώρισαι), την αντίθεση (μέρος-ὅλον), το σχήμα άρσης και θέσης (οὐχ ἓν…ἀλλὰ), την αναλογία (ἀλλ’ ὥσπερ ἄν, εἰ ἡ χεὶρ ἢ ὁ ποὺς λογισμὸν εἶχον), το ρητορικό ερώτημα (Τίς οὖν ἐπαγγελία πολίτου;).
Η ερώτηση γραμματειακού είδους Β3 δεν παρουσιάζει κάποιο πρόβλημα, όπως επίσης και οι λεξιλογικές ερωτήσεις Β4α και Β4β που ανταποκρίνονται στο γνωστικό επίπεδο των μαθητών/-τριών.
ΙΙ. Παράλληλο Κείμενο
Το παράλληλο κείμενο, ένα απόσπασμα από το δοκίμιο του Ευ. Παπανούτσου Νόμος και Αρετή (εκδ. Δωδώνη, σελ. 35 -36), ζητά από τους/τις μαθητές/-τριες να τοποθετηθούν στην άποψη που διατυπώνει o συγγραφέας για την έννοια της προαίρεσης και να τη συγκρίνουν με αυτή του Στωικού φιλοσόφου Επίκτητου στο απόσπασμα β΄. Ας σημειωθεί εδώ ότι απόσπασμα από το βιβλίο του Ευ. Παπανούτσου, Α. Δελμούζος, (εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 201) είχε τεθεί ως παράλληλο και στις εξετάσεις του 2020 (!), όπου οι μαθητές καλούνταν να συγκρίνουν τις απόψεις του Δελμούζου (όπως παρατίθενται από τον Παπανούτσο), σχετικά με τον σκοπό της παιδείας που εμφανίζουν ομοιότητες με τις αντίστοιχες απόψεις του πλατωνικού Πρωταγόρα.
Η απάντηση μπορεί να εντοπιστεί και πάλι στο σχολικό εγχειρίδιο, στο σχόλιο για την προαίρεση (σελ. 186), στο οποίο έπρεπε να δώσουν έμφαση οι διδάσκοντες/-ουσες, ενώ στοιχεία θα μπορούσαν ίσως να αντληθούν και από τα σχόλια της διδακτικής ενότητας 15 σχετικά με τον ορισμό της αριστοτελικής αρετής (σελ 139). Συνεπώς, ούτε εδώ υπάρχει το στοιχείο του αιφνιδιασμού και οι μαθητές/-τριες μπορούσαν να απαντήσουν το ερώτημα χωρίς δυσκολία.
Αξίζει, όμως, να κάνουμε ένα γενικότερο σχόλιο για τη φύση και τη λειτουργία του παράλληλου κειμένου, για το πώς ορίζεται η έννοια παράλληλο κείμενο και ποια κριτήρια πρέπει να πληρούνται για την επιλογή του, ειδικά όταν αναφερόμαστε σε κείμενα αναφοράς από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Συνήθως με τον όρο παράλληλα (ή συγκρίσιμα) κείμενα στην επιστήμη της γλωσσολογίας νοούνται κείμενα που επιλέγονται βάσει κριτηρίων ομοιότητας ως προς το περιεχόμενο, το θεματικό πεδίο και την επικοινωνιακή λειτουργία και φωτίζουν το αρχικό κείμενο, το κείμενο αναφοράς. Στο κείμενο του Παπανούτσου ο «διάλογος» με το κείμενο του Επίκτητου είναι προφανής, οπότε η επιλογή κρίνεται επιτυχημένη, αν και υπάρχουν φωνές που υποστηρίζουν ότι τα παράλληλα κείμενα καλό είναι να αντλούνται από το πεδίο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, για να αποφεύγονται τυχόν φιλοσοφικοί αναχρονισμοί και συγκρίσεις.
ΙΙΙ. Αδίδακτο Κείμενο
Το απόσπασμα από την δημηγορία των Κορινθίων στην Πελοποννησιακή συμμαχία σχετικά με την ανάληψη του πολέμου εναντίον των Αθηναίων είναι ειλημμένο από το πρώτο βιβλίο των Ιστοριών του Θουκυδίδη (Α121, 1-4) και κρίνεται σίγουρα ως μια απαιτητική επιλογή. Οι δημηγορίες (λόγοι) κατέχουν περίοπτη θέση στο έργο του Θουκυδίδη και αποτελούν ένα από τα δύο κύρια συστατικά στοιχεία του έργου του -το άλλο είναι τα ἔργα, οι πράξεις. Ξεκομμένο από το συγκείμενό του, ολόκληρο το απόσπασμα, αλλά και το προς μετάφραση τμήμα (ερώτηση Γ1), έχουν μεγάλο βαθμό δυσκολίας, ενώ οι υποψήφιοι πρέπει να δομήσουν με προσοχή την απάντησή τους και στην ερμηνευτική ερώτηση (Γ2), η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με το αρχαίο κείμενο.
Τα υποερωτήματα Γ3α και Γ3β αποτελούν τυπικές, παραδοσιακού τύπου μετασχηματιστικές ασκήσεις κλιμακούμενης δυσκολίας, στις οποίες θα ανταποκριθούν οι καλά προετοιμασμένοι υποψήφιοι. Θα ήθελα, όμως, να σταθώ σε δύο σημεία σε σχέση με το ερώτημα Γ4 που αφορά το συντακτικό της αρχαίας ελληνικής..
Ας δούμε τώρα και το υποερώτημα Γ4β που συγκέντρωσε και τα περισσότερα σχόλια από την εκπαιδευτική κοινότητα. Καταρχάς να σημειώσουμε ότι η ερώτηση για τη μετατροπή ευθέος σε πλάγιο λόγο επανέρχεται ύστερα από χρόνια στις φετινές εξετάσεις. Πρόκειται, θεωρητικά, για μια τυποκρατική ερώτηση που απαιτεί μηχανιστική απάντηση. Στις ενδεικτικές απαντήσεις της η ΚΕΕ θεωρεί ότι εδώ έχουμε ετεροπροσωπία, αφού οι Κορίνθιοι (παρόλο που χρησιμοποιούν το α΄ πληθυντικό της προσωπικής αντωνυμίας ἡμεῖς ως μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, της Πελοποννησιακής συμμαχίας) εξηγούν γιατί οι Λακεδαιμόνιοι θα νικήσουν, αν συγκρουστούν με την Αθήνα. Η ερμηνεία αυτή δίνεται και στο εισαγωγικό σημείωμα, στο οποίο θα μπορούσαν να στηριχθούν οι υποψήφιοι, για να δώσουν αυτή την απάντηση. Και ακριβώς εδώ τίθενται ορισμένα ζητήματα εκπαιδευτικής μεθοδολογίας: (α) ασκούνται οι μαθητές/-τριες σε ανάλογες ερωτήσεις σε σχέση με το επικοινωνιακό πλαίσιο του κειμένου; (β) μπορούν να αποφασίσουν, ειδικά στο συγκεκριμένο πλαίσιο, των γενικών εξετάσεων, οι μαθητές/-τριες αν η προσωπική αντωνυμία αναφέρεται στους Λακεδαιμόνιους αποκλειστικά ή συμπεριλαμβάνει και τους Κορίνθιους και τους άλλους συμμάχους, εξ ονόματος των οποίων εκφωνείται αυτή η δημηγορία; (γ) θα ήταν ίσως καλύτερα να δοθούν και οι δύο εναλλακτικές (ταυτοπροσωπία και ετεροπροσωπία) και να ζητηθεί από τους/τις μαθητές/-τριες να εξηγήσουν τη διαφορά στη σημασία και στην έμφαση των λεγομένων; (δ) πώς τίθενται παρόμοιες μετασχηματιστικές ασκήσεις στο Φάκελο Υλικού και σε τι αποσκοπούν;
Με δεδομένες τις συνθήκες της εξέτασης πιστεύουμε ότι στα βαθμολογικά κέντρα της χώρας πρέπει να σταλεί οδηγία που να θεωρεί ως σωστές και τις δύο εναλλακτικές που περιγράψαμε παραπάνω για την μετατροπή του ευθέος λόγο σε πλάγιο, για να αποφευχθούν αδικίες σε βάρος των μαθητών/-τριών. Οι προτάσεις που μπορούν να σχηματιστούν έχουν ως εξής:
Οἱ Κορίνθιοι ἔλεγον αὐτοί δέ τότε καὶ ἀδικούμενοι τὸν πόλεμον ἐγείρειν.
Οἱ Κορίνθιοι ἔλεγον τούτους/ σφᾶς τότε καὶ ἀδικουμένους τὸν πόλεμον ἐγείρειν.
Συνοψίζοντας, τα θέματα χαρακτηρίζονται γενικά από σαφήνεια, με εξαίρεση τα σημεία που θίξαμε, ενώ η βαθμολογία των υποψηφίων θα κριθεί από την προσπέλαση του αδίδακτου κειμένου που χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό δυσκολίας.
Πάνος Σεράνης
