«Γιατί όλοι μου λένε να γίνω γιατρός;»*
Η δυστοπία του PISA
Στις 6 Μαρτίου 2014, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση προκάλεσε δημόσια συζήτηση με τίτλο «Το σχολείο του αύριο μια ανάγκη του σήμερα» και προσκεκλημένους τον Φινλανδό καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Harvard, Pasi Sahlberg, και τον ομότιμο καθηγητή των Παιδαγωγικής από το Α.Π.Θ. Γιώργο Τσιάκαλο. Στη συζήτηση συμμετείχα προσωπικά με σύντομη τοποθέτηση. Συντονίστρια ήταν η Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Ακούστηκαν περιγραφές και ερμηνείες για τα λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένα εκπαιδευτικά συστήματα στον δυτικό κόσμο και τα μοντέλα που ακολουθούν διάφορες χώρες. Θα εστιάσω εδώ στην αναφορά του Sahlberg στο GERM (Global Education Reform Model), μια παγκόσμια τυποποιημένη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, η οποία ξεκίνησε στην Αγγλία και υιοθετείται αλλεπάλληλα χώρες σε όλο τον κόσμο. Βασικές της αρχές είναι ο ανταγωνισμός και οι υψηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις. Και τέλος, αυτό που είναι καλό για μένα, δηλαδή το εκπαιδευτικό σύστημα που -νομίζω ότι- θα κάνει καλύτερο τον μαθητή, τον μελλοντικό εργαζόμενο, τη χώρα, χωρίς σε αυτό να διακρίνεται ίχνος συλλογικού πνεύματος, συνεργασίας και αλληλεγγύης των χωρών.
Η ίδια πραγματικότητα περιγράφεται εύγλωττα στην πρόσφατη επιστολή (4/5/2014) των Heinz-Dieter Meyer και Katie Zahedi στον Andreas Schleicher, διευθυντή του προγράμματος PISA στον ΟΟΣΑ. Η πρώτη επισήμανση αφορά την ραγδαία αύξηση της τυποποιημένης γραπτής αξιολόγησης στις χώρες που συμμετέχουν στο πρόγραμμα και την κατάταξη των μαθητών, των εκπαιδευτικών και των διοικητικών της εκπαίδευσης με βάση τα αποτελέσματα στις γραπτές επιδόσεις. Πλέον τα εκπαιδευτικά συστήματα προσανατολίζονται σε βραχυπρόθεσμους εκπαιδευτικούς σχεδιασμούς με μόνο στόχο την υψηλή επίδοση στον διαγωνισμό. Οι συνεχείς αλλαγές, όμως, στερούν από τους ενδιαφερόμενους τη δυνατότητα να διαπιστώσουν τεκμηριωμένα τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων. Επιπλέον, οι επί το πλείστον κλειστού τύπου ερωτήσεις της αξιολόγησης αυτής περιορίζουν ασφυκτικά την αυτονομία των εκπαιδευτικών και φτωχαίνουν τη σκέψη των μαθητών.
Η μονομερής αυτή αξιολόγηση έχει άμεση συνέπεια την ατελή σωματική, ηθική κοινωνική και αισθητική ανάπτυξη του μαθητή, που έχει ήδη βρεθεί ανεπαισθήτως- στο περιθώριο. Υπερτονίζεται η ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων συνυφασμένων με τον οικονομικό ρόλο του δημόσιου σχολείου, δηλαδή τον στόχο του να προετοιμάζει μαθητές για την αγορά εργασίας και όχι πολίτες που θα συμμετάσχουν στη δημοκρατική διακυβέρνηση της χώρας τους.
Μία από τις βασικές αρχές της UNESCO είναι η βελτίωση της ζωής των παιδιών μέσα από την ίση παροχή ευκαιριών στην εκπαίδευση, κάτι που το PISA δεν υπηρετεί. Όσο αυξάνεται μάλιστα η οικονομική ανισότητα στο εσωτερικό μιας χώρας, είναι αποδεδειγμένο ότι εκπίπτει και η ποιότητα της εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα δεν επιδιώκει με κανέναν τρόπο να διασφαλίσει τη συμμετοχή των μαθητών στην εκπαιδευτική διαδικασία, όπως και σε καμία φάση του προγράμματος. Ενισχύει, δηλαδή, τη διαίρεση του κόσμου σε χώρες με ανταγωνιστικά εκπαιδευτικά συστήματα και σε αυτές με αδύναμα.
Ένα από τα σημαντικότερα σημεία τριβής είναι το γεγονός ότι έχει επιτραπεί η πρόσβαση πολυεθνικών εταιρειών και η παροχή εκπαιδευτικών υπηρεσιών, κυρίως στα αμερικανικά σχολεία. Οι εταιρείες αυτές σχεδιάζουν να αναπτύξουν κερδοφόρο δράση στη βασική εκπαίδευση στην Αφρική, εκεί, δηλαδή, όπου θα υλοποιηθεί το PISA στα επόμενα χρόνια. Γι αυτό και οι συντάκτες της επιστολής ζητούν ακριβή ενημέρωση για τον ρόλο των εταιρειών στην προετοιμασία, την υλοποίηση και την ανατροφοδότηση. Επιμένουν δε να δημοσιευτούν τα έξοδα του προγράμματος, ώστε οι φορολογούμενοι των κρατών μελών να αποφασίσουν αν επιθυμούν να παραμείνουν στο πρόγραμμα ή να διαθέσουν τα εκατομμύρια δολάρια που δαπανώνται για την κάλυψη άλλων αναγκών τους.
Με δυο λόγια, πρόκειται για μια αξιολόγηση που δε λαμβάνει υπόψη της παραμέτρους όπως η εθνική οικονομία μιας χώρας ή η στοχοθεσία του εκάστοτε αναλυτικού προγράμματος ή η παιδική εργασία. Συγκρίνει ανόμοια, αποκλείει ομάδες της εκπαιδευτικής κοινότητας και δεν προκαλεί τον διάλογο μεταξύ τους. Οι αποφάσεις λαμβάνονται και εφαρμόζονται κάθετα, από πάνω προς τα κάτω. Έχει προκληθεί επίσης το εξής παράδοξο: Προηγείται ο τρόπος και τα κριτήρια αξιολόγησης και σε αυτά προσαρμόζεται ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός.
Αυτό που παρατηρούμε και στο δικό μας σύστημα τα τελευταία χρόνια είναι η τάση οι εκπαιδευτικές επιλογές να ετεροκαθορίζονται. Για παράδειγμα, πριν το ΙΕΠ υπήρχαν ανυπόγραφες και ανώνυμες γνωμοδοτήσεις προς το υπουργείο, οι οποίες υιοθετούνταν άμεσα. Στο πιο πρόσφατο νομοσχέδιο η εποπτεία μέρους της εκπαίδευσης σταδιακά περνά σε φορείς εκτός των Διευθυντών Εκπαίδευσης. Παρατηρούμε ότι, προοδευτικά, πρόσωπα ή φορείς παρεμβαίνουν εκτός νομοθετικού πλαισίου στο εκπαιδευτικό έργο. Ταυτόχρονα, σε ένα από τα τελευταία δελτία τύπου, μετά τις ανακοινώσεις των αποτελεσμάτων του PISA για αυτή την τριετία, επίσημα κάθε προηγούμενη μεταρρύθμιση χαρακτηρίζεται εντελώς αποτυχημένη. Με τη δήλωση «Το εκπαιδευτικό μας σύστημα, εδώ και πολλά χρόνια, ήταν χωρίς στρατηγική, αντιπαιδαγωγικό και αντιαναπτυξιακό, και αυτό ήταν μία από τις βασικότερες δομικές αιτίες της κρίσης που βιώνουμε σήμερα» όχι μόνο ακυρώνεται κάθε προσπάθεια ως τώρα, αλλά τίθενται και οι «τεκμηριωμένες» βάσεις για ένα σύστημα GERM που θα εφαρμοστεί και στην Ελλάδα, με στόχο την επιτυχία στο πρόγραμμα PISA.
Το σχολείο του αύριο, τελικά, αν ακολουθήσει κανείς τις επιταγές του PISA, είναι μια δυστοπία, όπου δεν προβλέπεται να έχουν λόγο όχι μόνο η εκπαιδευτική κοινότητα αλλά ούτε καν η πολιτική ηγεσία της χώρας. Στον αντίποδα - θεωρώ πως δεν πρόκειται για ουτοπία- στο σχολείο του αύριο θα έβλεπα τόλμη, πρωτοβουλία, αυτονόμηση και εξωστρέφεια όλων των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας. Ένα σχολείο με τη δυναμική εκείνη που θα διαμορφώνει τις συνθήκες και δε θα προσαρμόζεται απλώς, ένα σχολείο «επικίνδυνο» για το κύρος του PISA. Αν το GERM έχει γίνει η αυθεντία, από την άλλη πλευρά διαφαίνεται αλλαγή παραδείγματος στην εκπαίδευση, όπως επεσήμανε ο κ. Τσιάκαλος. Και προς αυτή την κατεύθυνση καλό θα είναι να εργαζόμαστε όλοι, στηρίζοντας ουσιαστικές καινοτόμες δράσεις στην εκπαιδευτική μας καθημερινότητα, κρατώντας αποστάσεις ψυχραιμίας από το προσωπικό εργασιακό μας πρόβλημα, παρακολουθώντας και ερμηνεύοντας τις διεθνείς εκπαιδευτικές εξελίξεις, αναζητώντας και προκαλώντας την επιμόρφωση.
Ξεκινήστε με μια υπογραφή εδώ: http://oecdpisaletter.org/
Νατάσα Μερκούρη
ΧΡΗΣΙΜΟ ΥΛΙΚΟ
Sahlberg, P. (2013), Φινλανδικά μαθήματα, μτφρ. Κοτσυφού Ελ., Επίκεντρο, Αθήνα
Weingarten, R. (2014), It's Time for a New Accountability in American Education, Huffington Post, 19 May
Βιντεοσκοπημένη η εκδήλωση στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών
* Φράση από το διαφημιστικό σποτ του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.
